Η Παιδεία στην Κωνσταντινούπολη τον 15ο αι.

Abstract

This PhD thesis aims to examine and present the education system in Constantinople in the 15th c. The Byzantine Empire was dying while the Ottoman danger was already ante portas. However education and the study of the classical works was thriving and flourishing. What were the reasons for this phenomenon? The thesis is separated in two parts: the first part is consisted by four chapters and the second part by two, while three Appendices have been added at the end. The first part examines the Byzantine education in Constantinople from the ascension of Manuel II Paleologos to the byzantine imperial throne (1391) until the first decades under the Ottoman rule after the fall of 1453. The various schools around the capital are being identified along with the scholars and teachers who worked there. In addition, the first part examines the phenomenon of the arrival of the Italian humanists to Byzantium in order to learn the Greek language and Paideia, a phenomenon which caused the transportation of the ancient Greek knowledge to the West, along with the existence of the Patriarchical school, the continuation of the previous Byzantine schools, in Constantinople after 1453. The second part focuses on the more practical subjects of the Byzantine education such as the various school textbooks/manuscripts, which were used during the 15th c. It examines the teaching of each scientific subject of the Trivium and Quadrivium separately along with the reconstruction of the various libraries, which were established in the byzantine capital (Imperial and Patriarchical libraries, monastic libraries, private libraries). The completions of the PhD thesis was based on the examination of the various manuscripts, in the most of the cases in situ, which were connected with the byzantine education curriculum according to their content, their scholia and their interlinear glossae. At the same time, the correspondences of the various scholars of the period were considered along with the other contemporary works. In addition, the rich secondary bibliography helped for a more complete overview of the period. In conclusion, the well-educated Emperor Manuel II Paleologos and his scholar circle gave a new thrust to the education system at the capital after the first years of the 15th c. In addition, the defeat of the Ottomans at the battle of Ankara (1402), which gave a short relief to the byzantine capital, and the close connections of with the West (council of Ferrara-Florence - 1438-39) which caused the arrival of new wealthy Italian students to Constantinople, strengthened even more this last Palaeologan «Renaissance». The Greek Paideia gained the opportunity not only to spread to the West but also to survive at the new Ottoman capital.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως στόχο εξέταση και παρουσίαση του συστήματος της Παιδείας στην Κωνσταντινούπολη τον 15ο αι. Πρόκειται για ένα desideratum της έρευνας έως τώρα κυρίως λόγω της παραδοξότητας της περιόδου που εξετάζει. Συγκεκριμένα, αν και κατά τον 15ο αι. η Βυζαντινή Αυτοκρατορία πνέει τα λοίσθια και ο Οθωμανικός κίνδυνος είναι ήδη προ των πυλών, η εκπαίδευση και η παιδεία ανθούν εντός της πρωτεύουσας. Ποιοί λόγοι συνέτειναν σε αυτό και πως επιτελείται αυτή η ύστατη πνευματική αναγέννηση; Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη όπου το πρώτο κεφάλαιο αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια και το δεύτερο από δύο, ενώ συμπληρώνεται με τρία παραρτήματα στο τέλος. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται η πνευματική ζωή και η παιδεία στην Κωνσταντινούπολη από την άνοδο του Μανουήλ Β' στον αυτοκρατορικό θρόνο (1391) μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες μετά την άλωση του 1453. Εντοπίζονται τα διάφορα σχολεία εντός της Πόλεως όπως επίσης οι λόγιοι και οι διδάσκαλοι που έδρασαν σε αυτά. Εξετάζεται το φαινόμενο της αφίξεως των Ιταλών Ουμανιστών στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να γίνουν μέτοχοι της ελληνικής παιδείας, γεγονός το οποίο θα ανοίξει τις πόρτες για τη μεταφορά της κλασσικής γραμματείας και παιδείας στη Δύση, όπως επίσης και τη συνέχεια της διδασκαλίας του βυζαντινού εκπαιδευτικού curriculum μέσω της Πατριαρχικής Σχολής μετά την άλωση. Το δεύτερο μέρος ασχολείται με πιο πρακτικά θέματα του αντικειμένου της παιδείας και εστιάζει στον εντοπισμό των διαφόρων διδακτικών εγχειριδίων-χειρογράφων μέσα από διάφορες συλλογές και βιβλιοθήκες, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κατά την εκπαιδευτική διαδικασία της περιόδου που εξετάζουμε.Εξετάζεται η διδασκαλία κάθε επιστημονικού αντικειμένου του Trivium όσο και του Quadrivium ξεχωριστά ενώ παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια ανασύστασης των διαφόρων βιβλιοθηκών που υπήρχαν στην πρωτεύουσα τον 15ο αι. (Αυτοκρατορική, Πατριαρχική, Μοναστηριακές, Ιδιωτικές). Η σύνθεση της διατριβής στηρίχθηκε κυρίως στην εξέταση των διαφόρων χειρογράφων που παρουσιάζουν σχέσεις με την βυζαντινή εκπαιδευτική διαδικασία σύμφωνα με το περιεχόμενο τους, τα παρασελίδια σχόλια τους και τις διάστιχες γλώσσες τους. Παράλληλα μελετήθηκαν οι αλληλογραφίες των λογίων της περιόδου όπως και τα λοιπά σύγχρονα τους έργα. Τέλος η πλούσια δευτερεύουσα βιβλιογραφία βοήθησε ως προς την ολοκληρωμένη εξέταση της περιόδου. Συμπερασματικά, η λόγια προσωπικότητα του Αυτοκράτορα Μανουήλ Β' μαζί με τον πνευματικό αυτοκρατορικό κύκλο λογίων που το περιστοίχιζε έδωσαν μια νέα ώθηση στον τομέα της παιδείας στην πρωτεύουσα, ιδιαίτερα από τις αρχές του 15ου αι. Παράλληλα, η ήττα των Οθωμανών στην μάχη της Άγκυρας το 1402 που είχε ως αποτέλεσμα την προσωρινή ανακούφιση της Κωνσταντινούπολης όπως επίσης και οι στενές επαφές με τη Δύση (βλ. σύνοδος Φεράρας-Φλωρεντίας στα 1438-1439) που είχαν ως αποτέλεσμα την άφιξη νέων ξενόγλωσσων πλουσίων μαθητών από τη Δύση στην πρωτεύουσα, ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο αυτή την ύστατη πνευματική Παλαιολόγεια Αναγέννηση. Όλα τα προαναφερθέντα υπήρξαν αρκετά για τη συνέχεια της ελληνικής παιδείας τόσο στην Ιταλική Δύση όσο και στην Οθωμανοκρατούμενη πλέον Κωνσταντινούπολη.