Οικεία πράγματα: ο βιοτικός ρεαλισμός στην ευριπίδεια τραγωδία

Abstract

The present thesis explores the phenomenon of “realism” in Euripides’ dramaturgy, and, more specifically, aspects of realism related to the everyday and private life of the main dramatic characters. Material considered includes motifs attributed with the Aristophanic term “oikeia pragmata” (Frogs 959), because the common element of their subject is the realm of domestic life, household activities and familiar experiences. The introductory chapter gives the theoretical frame and raises related basic questions. The content of the dissertation develops into five chapters, each one of which examines a different thematic subject related to oikeia pragmata. Chapter one discusses motifs related to the dramatic and stage presence of children, as well as the motif of “childishness”, i.e. the means by which childish behaviour is manifested in Euripides’ drama. The second chapter examines motifs related to baby care, with an emphasis on its emotional impact on the trophos. The third chapter focuses on a wide range of every day domestic activities -involving menial labour – tasks that are performed by main characters of the drama. The fourth chapter examines the motif of poverty and destitute existence of the tragic persona in its various manifestations: physical, social, financial and moral. The fifth chapter considers the motif of the symposium, the activities related to the rituals of feasting at banquet and the taking of wine. In the chapters listed above, the approach seeks to demonstrate the dramatic significance of “daily life realism” and the complex functions that it serves in the dramatic economy of the play. Comparative analysis is employed in each chapter. In almost every case the Euripidean samples are compared and contrasted with their Homeric counterparts and other parallels from Aeschylus’ and Sophocles’ tragedies and also from the comic genres. The multifarious parallel levels and the comparison render the identification of similarities and differences more efficient, as far as the dramatic exploitation of the oikeia pragmata is concerned, bringing out more starkly the idiosyncratic technique of Euripides. The main points discussed in Conclusion can be summarised as follows. The introduction of oikeia pragmata in the composition of tragic myth and their presentation on stage constitute a dramatic innovation of Euripides. Yet, the origins of this thematology and the various techniques employed, maintain strong bonds with traditional literary examples and seem to be modeled on Homeric patterns. In all cases, realism, on the literary as well as on the stage level, conveys a significant amount of symbolic and emotional load, which ultimately removes the sense of triviality and lightness and suppresses the comic effect.

Στην παρούσα διατριβή εξετάζεται, γενικά, το φαινόμενο του «ρεαλισμού» στην ευριπίδεια δραματουργία και, ειδικότερα, οι εκφάνσεις του που σχετίζονται με τον καθημερινό, ιδιωτικό βίο των δραματικών προσώπων. Το υλικό της θεώρησης περιλαμβάνει μοτίβα που αποδίδονται με τον αριστοφανικό όρο «οικεία πράγματα» (Βάτραχοι, 959), καθώς κοινός παρονομαστής της θεματικής τους είναι ο άμεσος συσχετισμός με την οικιακή ζωή, τις οικοκυρικές δραστηριότητες και τις οικείες βιοτικές εμπειρίες. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο καθορίζεται το θεωρητικό πλαίσιο της μελέτης και τίθενται με γενικό τρόπο οι βάσεις του προβληματισμού της έρευνας. Το περιεχόμενο της διατριβής διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια, στο καθένα από τα οποία εξετάζεται και μια διαφορετική θεματική κατηγορία «οικείων πραγμάτων». Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται μοτίβα σχετικά με την δραματική και σκηνική παρουσία παιδιών, καθώς και το μοτίβο της “παιδικότητας”, δηλαδή των τρόπων απεικόνισης της παιδικής συμπεριφοράς. Στο δεύτερο κεφάλαιο η μελέτη εστιάζεται σε μοτίβα σχετικά με το έργο της βρεφοκομίας με έμφαση στον συναισθηματικό αντίκτυπο που έχει η ανατροφή του βρέφους στο πρόσωπο της (ή του) τροφού. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται μοτίβα που σχετίζονται με ένα ευρύ φάσμα καθημερινών οικοκυρικών δραστηριοτήτων χειρωνακτικής φύσεως που εκτελούνται σκηνικά από κύρια πρόσωπα του δράματος. Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται το μοτίβο της πενίας και της βιοτικής εξαχρείωσης του τραγικού προσώπου στις διάφορες εκφάνσεις του (τ.ε. φυσική, κοινωνική, οικονομική και ηθική). Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζεται το μοτίβο του συμποσίου, οι δραστηριότητες που σχετίζονται με την εθιμοτυπία της εστιάσεως και της οινοποσίας. Στα παραπάνω κεφάλαια η θεώρηση επιχειρεί να καταδείξει την δραματική σημασία που προσλαμβάνει ο “βιοτικός ρεαλισμός” και τις σύνθετες λειτουργίες που επιτελεί στην δραματική οικονομία του έργου. Σε κάθε κεφάλαιο η θεώρηση του υλικού ακολουθεί την μέθοδο της συγκριτικής ανάλυσης. Σχεδόν σε κάθε περίπτωση τα ευριπίδεια δείγματα αντιπαραβάλλονται με παράλληλα από τα ομηρικά έπη, την τραγωδία του Αισχύλου και του Σοφοκλή, και τα κωμικά είδη (σατυρικό δράμα, αριστοφανική κωμωδία και μετακλασική κωμωδία). Τα πολλαπλά παράλληλα πεδία και η ετεροχρονική και συγχρονική βάση της σύγκρισης, καθιστούν ευχερέστερο τον εντοπισμό διαφορών και ομοιοτήτων ως προς τους τρόπους πραγμάτευσης του βιοτικού ρεαλισμού, αναδεικνύοντας εναργέστερα την τεχνοτροπική ιδιοσυγκρασία του Ευριπίδη. Τα γενικά πορίσματα της έρευνας μπορούν να συνοψιστούν στα εξής σημεία. Η ένταξη «οικείων πραγμάτων» στην σύσταση του τραγικού μύθου και η σκηνική διαχείρισή τους αποτελούν δραματική καινοτομία του Ευριπίδη. Η επιλογή ωστόσο της θεματολογίας και οι τεχνικές πραγμάτευσης διαθέτουν παραδοσιακές λογοτεχνικές καταβολές, καθώς ακολουθούν κατά κανόνα τα πρότυπα της ομηρικής τεχνοτροπίας. Τα «οικεία πραγμάτα» αποτελούν οργανικά συστατικά του τραγικού μύθου με συμβολικό νόημα και έντονο συναισθηματικό φορτίο, στοιχεία που συντελούν στην ενίσχυση του τραγικού πάθους των δραματικών προσώπων, αίροντας την εντύπωση της ελαφρότητας και ασημαντότητας του περιεχομένου τους και ματαιώνοντας την προοπτική κωμικού αποτελέσματος.