Αιρετικός λόγος και ριζοσπαστικός φραγκισκανισμός: χιλιαστικές και συνοδικές μορφές αντίστασης στην παπική εξουσία

Abstract

The doctoral dissertation entitled «Heretical discourse and radical Franciscanism: chiliastic and conciliarist forms of resistance to papal authority» attempts to interpret the history of the small secular heresy of Béguins in the southern France, focusing on the concepts of disobedience and resistance to papal power. Through the study of the basic archival sources on the heresy’s history, volumes 27 and 28 of the Collection Doat of the BnF and the Liber Sententiarum Inquisitionis Tholosanae by the Dominican inquisitor Bernard Gui, as well as other primary sources, and also through the exploitation of the relevant international historiography, we aim to highlight the attitudes and behaviors of the secular heretics in connection with the subversive theology of the recalcitrant Spiritual Franciscans of Narbonne and secondarily of Beziers and Carcassonne. The importance of the work and teaching of the Spiritual theologian Peter John Olivi is particularly stressed as a basic influence on the ideological formation of the heretical thought, but as it was formed after his death on account of its use as a tool of propaganda by the rebellious friars in the south of France in the early 14th century and in connection with the internal franciscan conflict concerning the correct interpretation of Regula Bullata and the exact nature of franciscan poverty. We follow the basic methodological proposition of social history on the study of western heresies in the high middle ages as phenomena, which although originate from religious dissent and doctrinal deviation, they, however, and very soon, are transferred in the field of social practice. Therefore, we show off heresy as a privileged field for the study of the high-medieval subject’s deviance, but also of the persecuting nature of western societies, focusing on the notion of heretical resistance to the power of the Pope. We are also attempting through the thorough study of heretical testimonies before the Languedocian inquisitors to ground the heretical disobedience on two distinct intellectual traditions: chiliastic and conciliarist. The first one, chiliastic, is related to the eschatological ideals that resided in the Franciscan Order already in the middle of the 13th century, and were related with the teaching of the Calabrian abbot Joachim of Fiore of the 12th century. The second one, conciliarist, it concerns the exploitation by the Spirituals and the Béguins of a tradition of ecclesiological theories that start with the canonists of the 12th century and which study the limits of the papal authority. The last point aspires to become the original contribution of our doctoral dissertation.

Η διδακτορική διατριβή με θέμα «Αιρετικός λόγος και ριζοσπαστικός φραγκισκανισμός: χιλιαστικές και συνοδικές μορφές αντίστασης στην παπική εξουσία» επιχειρεί μια ερμηνευτική προσέγγιση στην ιστορία της μικρής αιρετικής ομάδας των νοτιογάλλων λαϊκών Μπεγκίνων, με επικέντρωση στις έννοιες της ανυπακοής και της αντίστασης στην παπική εξουσία. Μέσα από τη μελέτη των θεμελιωδών αρχειακών πηγών για την ιστορία της αίρεσης, δηλαδή των τόμων χειρογράφων 27 και 28 της συλλογής Doat της Bibliothèque Nationale de France και του Liber Sententiarum Inquisitionis Tholosanae του Δομινικανού ιεροεξεταστή Βερνάρδου Γκυ, καθώς και άλλων πρωτογενών πηγών, αλλά και με την αξιοποίηση της σχετικής διεθνούς βιβλιογραφίας, αναδεικνύονται οι στάσεις και οι συμπεριφορές των λαϊκών αιρετικών σε συνάρτηση με την ανατρεπτική θεολογία των απείθαρχων Πνευματικών Φραγκισκανών μοναχών της Ναρμπόν και δευτερευόντως της Μπεζιέ και της Καρκασσόν. Ιδιαίτερα, θίγεται ο ρόλος του έργου και της διδασκαλίας του Πνευματικού θεολόγου Πέτρου Ιωάννη Όλιβι ως βασικής επιρροής στην ιδεολογική διαμόρφωση της αιρετικής σκέψης, έτσι, όμως, όπως διαμορφώθηκε μετά τον θάνατό του και τη χρήση της ως εργαλείο προπαγάνδας από τους εξεγερθέντες μοναχούς του γαλλικού νότου στις αρχές του 14ου αι. και σε συνάρτηση με την εσωτερική φραγκισκανική διαμάχη για την ορθή ερμηνεία της Regula Bullata και την ακριβή φύση της φραγκισκανικής πενίας. Ακολουθούμε τη βασική μεθοδολογική πρόταση της κοινωνικής ιστορίας σχετικά με την ιστορική μελέτη των αιρετικών φαινομένων στην υστερομεσαιωνική Δύση ως φαινομένων, που αν και αρχικά εκπορεύονται από τη θρησκευτική διαφωνία και τη δογματική απόκλιση, ωστόσο, πολύ σύντομα εκδηλώνονται στο πεδίο της κοινωνικής πρακτικής. Επομένως, αναδεικνύουμε την αίρεση σε προνομιακό πεδίο μελέτης της αποκλίνουσας συμπεριφοράς του υστερομεσαιωνικού υποκειμένου, αλλά και του υπό διαμόρφωση διωκτικού χαρακτήρα των δυτικών κοινωνιών, με επικέντρωση στην έννοια της αιρετικής αντίστασης απέναντι στην εξουσία του πάπα. Επιχειρούμε, δε, μέσα από την εμβριθή μελέτη των αιρετικών καταθέσεων ενώπιον των ιεροεξεταστικών δικαστηρίων του Λανγκντόκ να θεμελιώσουμε την αιρετική ανυπακοή σε δύο διακριτές διανοητικές παραδόσεις: μια χιλιαστική και μια συνοδική. Όσον αφορά την πρώτη, χιλιαστική, σχετίζεται με τα εσχατολογικά ιδεολογήματα που κυοφορούνταν εντός του Φραγκισκανικού Τάγματος, ήδη από τα μέσα του 13ου αι., προερχόμενα από τη διδασκαλία και το έργο του Καλαβρέζου αβά Ιωακείμ της Φιόρε του 12ου αι.. Η δεύτερη, συνοδική διαδρομή θεμελίωσης της αιρετικής αντίστασης, αφορά την αξιοποίηση από πλευράς των Πνευματικών μοναχών και των Μπεγκίνων λαϊκών μιας παράδοσης εκκλησιολογικών θεωριών που ξεκινούν από τους νομομαθείς του Κανονικού δικαίου του 12ου αι. και οι οποίες μελετούν τα όρια και τις δικαιοδοσίες της παπικής εξουσίας. Το τελευταίο σημείο φιλοδοξεί να αποτελέσει την πρωτότυπη συμβολή της διδακτορικής μας διατριβής.