Κοινωνιολογικές συνιστώσες στην πολεοδομική ιστορία της Θεσσαλονίκης

Abstract

Thessaloniki is one of the most characteristic examples of cities in Greece that deserve the term "living organism". The continuous and intense history of urban planning of Thessaloniki and the projection of that into the sociological "map" of the city, is the main subject of this research. The journey begins from the Ottoman period, placing more emphasis from the ending of the 19th century and onwards, in order to reach the era marked by the great arrival of the refugees, the interwar period. The selection of that period was based on the plethora of the events that took place during that time and their imprints on the urban structure of Thessaloniki. It is probably the “richest” period of the city not only for its urban planning but also economically, socially, culturally, ethnically and politically. The relationship between urban planning and society during that period is immediate, affecting each other’s course on the sociological and urban “map” of Thessaloniki.The aim is through the present thesis to get to know Thessaloniki urbanely and sociologically, but also to initiate the emergence of the strength of the city’s past that unfortunately has been covered by the dense post-war constructions.The method followed was based on the analysis and processing of secondary sources, as well as on testimonies of second and third generation citizens of Thessaloniki. The presented data, created questions and conclusions, which were imprinted on maps in order to present and link the two main features of the present study, society and urban planning.Briefly trying to describe the main concerns of the thesis, we begin from the second chapter, the Ottoman period, until the end of which the basic characteristics of Thessaloniki's urban planning was the unorganized structure of the city that had as a result, the bounded by the perimetrical walls city to have a very dense and chaotic urban grid. At the same time, Thessaloniki's society was characterized by the three dominant populations of ethnic-religious groups, Jews, Muslims and Christians, who were located in the city based on their social role in it, sovereigns, merchants, enslaved.At the end of the Ottoman period, and especially from the ending of the 19th century and onwards, the city changed, as a result of the general shift towards the western European mentality of the Ottoman Empire. Therefore, Thessaloniki was gradually becoming a developing urban center, in which the social conditions were created for the emergence of the bourgeoisie. Only some of the results of the social conditions of that period that where reflected on the urban image of the city, were the demolition of the perimetrical walls, the continuous expansions of the city’s urban grid, the railway connections with Europe and the Balkans, the reconstruction of the harbor and more.The third chapter follows, where we meet with a series of historical events such as the liberation of Thessaloniki and the process of joining the Greek state, the First World War and the creation of the second state of Eleftherios Venizelos, as well as the outcomes in the society and urban planning of Thessaloniki after the arrival of the Allied troops of the “ΕΝΤΕΤΕ”, completing the chapter with the fire of 1917. This decade was the time that the conditions favored the development of the urban city. The forced but “necessary”, given the European model followed by Thessaloniki, change of economic and social conditions, is transferred to the urban image of the city.At the last chapter of the dissertation, the most significant socio-urban events of the interwar period are analyzed, the ones that are built around the excessive arrival of the refugees in the city. The newly established in the Greek state city of Thessaloniki, restructures its urban grid according to the requirements of the settlements of the refugees and those who have abused this need to invest in the construction industry, laying the foundations for the post-war rise of this phenomenon.Therefore, Thessaloniki was for the entire period that concerned this dissertation, a multicultural center, a “good recipient” of constant changes and transformations, both on sociological and urban planning terms. This historical journey of the city is reflected on maps, tables and charts that were designed to present all the sociological and urban changes of Thessaloniki.

Η Θεσσαλονίκη είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα πόλεων της Ελλάδας, που αντιπροσωπεύουν επάξια τον όρο του «ζωντανού οργανισμού». Η συνεχής και έντονη ιστορική πολεοδομική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης και η αποτύπωση αυτής στον κοινωνιολογικό «χάρτη» της πόλης, αποτελεί το κύριο αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Η διαδρομή ξεκινάει από την Οθωμανική περίοδο, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, για να καταλήξει στην εποχή που χαρακτηρίστηκε κυρίως από τον μεγάλο ερχομό των προσφύγων, τον μεσοπόλεμο. Η επιλογή της χρονικής αυτής περιόδου έγινε με κριτήριο την πληθώρα των όσον διαδραματίστηκαν μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα και τα αποτυπώματά τους επάνω στην πολεοδομία της Θεσσαλονίκης. Είναι ίσως η πλουσιότερη από άποψη γεγονότων περίοδος της πόλης, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτισμικά, εθνοτικά, πολιτικά, αλλά και πολεοδομικά. Η σχέση μεταξύ πολεοδομίας και κοινωνίας την περίοδο αυτή είναι άμεση, με την μία να επηρεάζει την πορεία της άλλης αισθητά επάνω στον κοινωνιολογικό, αλλά και πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης. Ο σκοπός μας είναι μέσα από την παρούσα διατριβή να γνωρίσουμε τη Θεσσαλονίκη από πολεοδομικής και κοινωνιολογικής σκοπιάς, αλλά και να δώσουμε το έναυσμα για την ανάδειξη σήμερα του τόσο έντονου παρελθόντος της, που δυστυχώς χάνεται μέσα στην πυκνή μεταπολεμική δόμηση. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε βασίστηκε κυρίως στην ανάλυση και επεξεργασία δευτερογενών πηγών, αλλά και σε μαρτυρίες Θεσσαλονικέων δεύτερης και τρίτης γενιάς. Τα δεδομένα που παρατέθηκαν, συζητήθηκαν, δημιούργησαν ερωτήματα και συμπεράσματα, τα οποία εντυπώθηκαν επάνω σε χάρτες με στόχο την παρουσίαση και σύνδεση των δύο βασικών χαρακτηριστικών της παρούσας μελέτης, την κοινωνία και την πολεοδομία.Προσπαθώντας εν συντομία να αποδώσουμε τα όσα απασχόλησαν την διατριβή, ξεκινάμε από το δεύτερο κεφάλαιο και την Οθωμανική περίοδο, έως τα τέλη της οποίας το βασικό χαρακτηριστικό της πολεοδομίας της Θεσσαλονίκης είναι η ανοργάνωτη δόμηση, με αποτέλεσμα η οριοθετημένη από τα περιμετρικά προστατευτικά τείχη πόλη να έχει έναν πολύ πυκνό και άτακτο πολεοδομικό ιστό. Την ίδια εποχή η κοινωνία της πόλης χαρακτηρίζεται από τις τρεις κυρίαρχες πληθυσμιακά εθνό-θρησκευτικές ομάδες, τους Εβραίους, του Μουσουλμάνους και τους Χριστιανούς, οι οποίοι χωροθετούνται βάσει του κοινωνικού τους ρόλου σε αυτή, κυρίαρχοι, έμποροι, υπόδουλοι. Στα τέλη της Οθωμανικής περιόδου και ειδικά από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, η πόλη μεταλλάσσεται, αποτέλεσμα της γενικότερης στροφής προς την δυτικοευρωπαϊκή νοοτροπία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Θεσσαλονίκη λοιπόν μετατρέπεται σταδιακά σε ένα αναπτυσσόμενο αστικό κέντρο, στο οποίο δημιουργούνται οι κοινωνικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση της αστικής τάξης. Κάποια μόνο από τα αποτελέσματα της κοινωνικής κατάστασης που επικρατεί την περίοδο αυτή, επάνω στην πολεοδομική εικόνα της πόλης, ήταν η κατεδάφιση των περιμετρικών τειχών, οι συνεχείς επεκτάσεις του πολεοδομικού ιστού, οι σιδηροδρομικές συνδέσεις με την Ευρώπη και τα Βαλκάνια, ο εκσυγχρονισμός του λιμανιού και άλλα. Ακολουθεί το τρίτο κεφάλαιο, όπου αναλύονται μια σειρά ιστορικών γεγονότων, όπως η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και η διαδικασία ένταξής της στο ελληνικό κράτος, ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος με τη δημιουργία του δεύτερου κράτους του Ελευθέριου Βενιζέλου, αλλά και τα αποτελέσματα του ερχομού των συμμαχικών στρατευμάτων της Ανταντ στην κοινωνία και πολεοδομία της Θεσσαλονίκης, για να καταλήξει το κεφάλαιο στην πυρκαγιά του 1917. Η δεκαετία αυτή ήταν η εποχή που οι συνθήκες ευνόησαν την διαμόρφωση της αστικής πλέον πόλης. Η αναγκαστική αλλά απαραίτητη, δεδομένου του ευρωπαϊκού προτύπου που ακολουθεί η Θεσσαλονίκη, αλλαγή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών, μεταφέρεται στην αστική εικόνα της πόλης.Στο τελευταίο τέταρτο κεφάλαιο της διατριβής αναλύονται τα σημαντικότερα κοινωνικό-πολεοδομικά γεγονότα του μεσοπολέμου, τα οποία πηγάζουν από τον μεγάλο ερχομό των προσφύγων στην πόλη. Το νεοενταγμένο στο ελληνικό κράτος αστικό κέντρο του Βορρά, αναδιαρθρώνει τον πολεοδομικό του ιστό σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εγκατάστασης των προσφύγων, αλλά και των όσων εκμεταλλεύτηκαν την ανάγκη αυτή για να επενδύσουν επάνω στην οικοδομική βιομηχανία, θέτοντας τις βάσεις για την μεταπολεμική έξαρση του φαινομένου. Η Θεσσαλονίκη λοιπόν των πολλών εθνοτήτων και πολιτισμών, υπήρξε για όλη τουλάχιστον τη διάρκεια της περιόδου που μας απασχόλησε, ένα πολυπολιτισμικό κέντρο, καλό αποδέκτη συνεχών αλλαγών και μεταμορφώσεων, τόσο σε κοινωνιολογικό, όσο και σε πολεοδομικό επίπεδο. Η ιστορική αυτή διαδρομή της πόλης, αποδίδεται μέσα από τους χάρτες, τους πίνακες και τα διαγραμμάτων που σχεδιάστηκαν με σκοπό να παρουσιάσουν όλες τις κοινωνιολογικό-πολεοδομικές μεταμορφώσεις της Θεσσαλονίκης.