Η γαλλική κωμωδία και ο Μολιέρος: το Σχολείο Γυναικών και η τριλογία

Abstract

Η Γαλλική Κωμωδία και ο Μολιέρος. Το Σχολείο Γυναικών και η «τριλογία».Το έργο Σχολείο Γυναικών, αποτελεί σταθμό στο παγκόσμιο θέατρο και ρεπερτόριο. Άμα τη εμφανίσει του, δημιουργεί αναταράξεις στο Γαλλικό θέατρο της εποχής και ωθεί τον θεατράνθρωπο Μολιέρο να δημιουργήσει δύο ακόμα έργα, την Κριτική του Σχολείου Γυναικών και τον Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών που στοιχειοθετούν την δραματουργική απάντησή του απέναντι στους επικριτές του. Το σύμπλεγμα των τριών στο σύνολό τους θεατρικών έργων, θεωρούμε και αναλύουμε στη διατριβή μας ως «τριλογία». Το Σχολείο Γυναικών είναι η πρώτη μεγάλη κωμωδία του Μολιέρου και αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την εξέλιξη του κωμικού είδους, αλλά και την εξέλιξη του έργου του Μολιέρου. Το περιεχόμενο της «τριλογίας» διαμορφώνει ένα πραγματικό, ένα σπάνιο μανιφέστο για την κωμωδία κατά τον Μολιέρο, ένα πολύτιμο μάθημα θεατρικής αγωγής.Στο πρώτο μέρος της διατριβής και το πρώτο κεφάλαιο «Μορφές της κωμικής έκφρασης: Η εξελικτική πορεία του είδους μέχρι την Γαλλική φάρσα», ανιχνεύουμε την μορφολογία του κωμικού είδους, εκκινώντας από την Ελληνική αρχαιότητα και φθάνοντας μέχρι την θεατρική δραστηριότητα στο Βυζάντιο. Στο δεύτερο κεφάλαιο «Από τη λαϊκή κωμωδία και τη φάρσα στην δραματουργία του Μολιέρου», παρουσιάζουμε τη λαϊκή φάρσα, αφού προηγουμένως περιδιαβήκαμε ορισμένα άλλα είδη του κωμικού θεάτρου κατά τον Δυτικό Mεσαίωνα και την Αναγέννηση. Η φάρσα εξελίσσεται στη μεγάλη κλασική κωμωδία του 17ου αιώνα που αποτυπώνεται εξαιρετικά στο έργο του Μολιέρου. Παραθέτουμε επίσης εν συντομία τις τάσεις, τα κυρίαρχα ρεύματα και τα αισθητικά ζητήματα που συνθέτουν τον κοινωνικό, λογοτεχνικό και θεατρικό περίγυρο της εποχής του Μολιέρου. Στο τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Η «Κοινωνική» και «Διανοητική Σκηνή» στο Σχολείο Γυναικών του Μολιέρου: ΄Εμπνευση, σύλληψη και δημιουργία», μελετούμε την προέλευση του Σχολείου Γυναικών, ως εμπνευσιακού υλικού του δραματουργού και τα ερεθίσματα τα οποία ήδη από την παιδική του ηλικία και σε συνάρτηση με την οικογενειακή του κατάσταση, παιδεία και συναναστροφές, δημιούργησαν τις επιδράσεις εκείνες που διαμόρφωσαν τον συγγραφέα και θεατράνθρωπο Μολιέρο, από τα πρώτα του θεατρικά βήματα μέχρι την συγγραφή και την πρώτη παράσταση του έργου Σχολείου Γυναικών. Στο πρώτο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους «Η αναγκαιότητα δημιουργίας της τριλογίας. Από την Κειμενική στην Παραστασιακή Σκηνή», παραθέτουμε τα στοιχεία που συνθέτουν την πλοκή του έργου, τις κορυφώσεις και τις συγκρούσεις, αναγνωρίζοντας σαφή αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα. Παρουσιάζουμε την ιστορία της πρώτης παράστασης, τις αντιδράσεις των επικριτών και τις συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργείται η «τριλογία» του Σχολείου Γυναικών. Παρακολουθούμε την διαμάχη μεταξύ του Γάλλου κωμωδιογράφου και του περιγύρου του, καθώς και τις επιθέσεις που δέχεται από τους ομοτέχνους του. Η «διαμάχη του Σχολείου Γυναικών», γνωστή και ως « κωμικός πόλεμος », παρουσιάζεται λεπτομερώς, με όλες τις επιπλοκές και τις λογοτεχνικές, πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες που προξένησε. Ο Μολιέρος απαντά δια της λογοτεχνίας, δημιουργώντας δύο ξεχωριστά έργα την Κριτική του Σχολείου Γυναικών και τον Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών, τα οποία και παρουσιάζουμε αναλυτικά ως προς τη δομή, τον μύθο, την πρώτη τους παράσταση, τον θίασο και την διανομή. Προς τούτο, παραθέτουμε πρωτότυπο υλικό, ιστορικές μαρτυρίες, αποσπάσματα επιστολών, κειμένων, έργων και κριτικών στον Τύπο της εποχής και ότι άλλο συναφές, τόσο σε επίπεδο ανεκδοτολογικών περιστατικών, όσο και σε επίπεδο ιστορικής έρευνας και προσωπικών συμπερασμάτων. Στο δεύτερο κεφάλαιο «Η Νέα Κοινωνική Σκηνή και οι σύγχρονες σκηνοθετικές προσεγγίσεις της τριλογίας του Σχολείου Γυναικών», παρουσιάζονται και αναλύονται -πάντοτε υπό την σημειολογική και κοινωνική οπτική γωνία, που επιτρέπει να ανακαλύψουμε όλη την έκταση, της ιδιοφυίας του Μολιέρου,- δύο παραστάσεις (οι πλέον πρόσφατες) για κάθε έργο της τριλογίας, σε σημαντικές σύγχρονες σκηνοθεσίες, τόσο στη Γαλλία (ιδιαίτερα στην Comédie-Française - εθνικό θέατρο - διάδοχος του Μολιέρου), όσο και στην Ελλάδα. Εφαρμόζοντας τις αρχές της παραστασιολογίας αναλύοντας και σχολιάζοντας τα στοιχεία που συνθέτουν την παράσταση, χρησιμοποιήσαμε κατά το δυνατόν καίρια εικονογράφηση με φωτογραφίες και επιπλέον πληροφορίες, συνεντεύξεις των συντελεστών, κριτική του τύπου, σχετικά άρθρα κ.α για τις παραστάσεις αυτές. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους της διατριβής: «Η τριλογία από τις παραστάσεις του Μολιέρου μέχρι τις πρόσφατες παραστάσεις στη Γαλλική και Ελληνική Σκηνή. Παραστασιογραφία», επιχειρείται καταγραφή με χρονολογική εξέλιξη της παραστασιογραφίας των έργων της τριλογίας, σύμφωνα με το παρακάτω πρότυπο: Από την πρώτη παράσταση του έργου (création) από τον ίδιο τον Μολιέρο και το θίασό του μέχρι την ίδρυση της Comédie-Française, τις παραστάσεις στην Comédie-Française από την ίδρυσή της (1680) μέχρι σήμερα με περαιτέρω αναλυτική ταξινόμηση: παραστάσεις εντός του θεάτρου, παραστάσεις στη βασιλική Αυλή, περιοδείες.Συνεχίζοντας την παραστασιογραφία ανά έργο της τριλογίας, επιλέχθηκαν προς παρουσίαση κάποιες εμβληματικές παραστάσεις πάντα στη Γαλλία, εκτός Comédie-Française, οι οποίες σφράγισαν την ιστορία των έργων αυτών και παρουσιάστηκαν σε Εθνικά ή ιδιωτικά θέατρα και Φεστιβάλς. Στην Ελληνική σκηνή, καταγράφουμε τις σημαντικότερες παραστάσεις στο επαγγελματικό θέατρο, από τις πρεμιέρες των έργων της τριλογίας μέχρι και σήμερα. Για να καταστήσουμε πληρέστερη και πλέον προσιτή την εργασία αυτή, αποφασίσαμε να την εικονογραφήσουμε αδρά, με πρωτότυπα ντοκουμέντα και σημαντικές επεξηγηματικές σημειώσεις. Η μελέτη μας, συνοδεύεται από παράρτημα που καταδυκνύει την προσωπική μας σχέση και εμπειρία με το θέατρο του Μολιέρου, υπό διάφορες μάλιστα ιδιότητες όπως: του σκηνοθέτη, του σκηνογράφου και ενδυματολόγου, του μεταφραστή, του διασκευαστή, του επιμελητή εκθέσεων, του Διευθυντή Θεάτρου (Θέατρο της Ημέρας.)Περιλαμβάνονται δύο παραστάσεις και μία έκθεση που πραγματοποιήθηκαν στο Θέατρο της Ημέρας: Μολιεριάδα, Γιατρός με το στανιό, Έκθεση υλικού και ντοκουμέντων με θέμα «Ο Μολιέρος και οι γιατροί» σε συνεργασία με την Comédie Française, αντίστοιχα.

Περίληψη στα Γαλλικά – résumé en FrançaisL’Ecole des femmes est la première grande comédie en 5 actes et en vers de Molière. Sa création fut un événement essentiel tant dans l’évolution du genre de la comédie que dans l’œuvre de Molière. On peut même parler à son sujet d’un phénomène de société. C’est donc à partir de cet événement que j’ai entamé ce travail. Il a tout de suite été évident que L’Ecole des femmes ne pouvait pas être étudiée sans les autres pièces que la querelle engendrée à son propos a inspirées à Molière, la Critique de l’Ecole des Femmes et l’Impromptu de Versailles, le tout formant à mon avis une «trilogie », dont le contenu constitue un véritable manifeste de la comédie selon Molière.Mais avant de traiter de ces pièces elles-mêmes, sous l’angle de la sémiologie, et d’en examiner quelques mises en scène, en France et en Grèce, il a fallu les remettre dans leur contexte. Dans un premier temps, c’est toute l’histoire de la comédie et de la farce qui m’ a permis de comprendre leur importance et leur nouveauté. Ensuite, j’ ai interrogé les sources de Molière, l’origine de son inspiration, son cheminement autobiographique. Toute la querelle de l’Ecole des femmes est évoquée en détail, avec les implications littéraires, politiques et sociales qu’elle a entraînées. Chaque pièce a ensuite été analysée toujours sous ce même angle sémiologique et social qui permet de découvrir toute l’ampleur du génie de Molière, acculé à répondre à des attaques aussi basses qu’injustifiées. Cette analyse en profondeur permet de dégager ce qui les relie entre elles et leur donne cette importance déjà mentionnée.Ensuite, pour illustrer cette enquête, plusieurs mises en scène contemporaines (deux de chaque pièce) des trois comédies ont été présentées, tant en France, et spécialement à la Comédie-Française, théâtre national héritier de Molière, qu’en Grèce. Un tableau le plus complet possible de l’histoire des représentations de ces pièces a été dressé, pour les situer plus précisément dans l’histoire de la mise au théâtre des œuvres de Molière, par lui-même d’abord, puis d’une manière ininterrompue en ce qui concerne l’Ecole des femmes, et – fait très significatif – beaucoup plus tardive pour les deux autres pièces de la «trilogie».Pour rendre ce travail plus complet et plus accessible, j’ai choisi de l’illustrer abondamment de documents originaux et d’importantes notes explicatives.Une fois les conclusions tirées de ces différentes analyses, une annexe a été consacrée au travail que j’ avais fait-même accompli sur des œuvres de Molière, comme directrice de théâtre, scénographe et metteuse en scène.