Καπνοβιομηχανία Ματσάγγος εν Βόλω, 1918-1972: εργασία και επιβίωση στον Βόλο

Abstract

The objective of this study is to indicate and investigate the dimension of labor in a particular tobacco industry. The research, through the study of the industry’s archives, focuses on the work place as well as on the primary agents of labor, the male and female workers. The Matsagos Tobacco Industry, such as the city of Volos, does not only stand for an ideal frame, but also for a specific study case of various aspects of the Greek labor strata in the post war period. Issues concerning the labor strata continue to challenge and keep historical research occupied, while the interest is now being orientated to new domains that, until now, have drawn little attention from Greek historiography. In specific, while studying the archive of an industry, historical research had the opportunity to trace, to describe and explain the world of labor by putting a line of questions: what kind of labor was being carried out, in which way and by whom. By which factors and in which way, work relations, the apportionment of labor, the rewards, validity, power and relations of authority were being regulated? How, finally, a particular position in the production process associates with other parameters? (e.g ethnic, gendered, technological apportionment of labor etc.). As a consequence, the biggest part of the chapters of this thesis focuses exactly on these questions. The contribution of new, previously unexplored archival material, such as that of the Matsagos tobacco industry, has been valuable in order to approach these issues. The classification of the Matsagos archive proceeded thanks to the support of the cooperating research team (Municipal center of history, undergraduate students of the history department, University of Thessaly). Then, the gradual elaboration and the analysis of the part of the archive that corresponds to the objectives of the thesis began. This part of the archive consists of staff databases, wages catalogues and records of the industry’s board of directors. This material is complete and covers the period from 1945 to 1972, when the factory stopped operating. The research also spreads to other archival material and collections. Data has been drawn from the city of Volos daily press (in particular, from the newspapers Thessaly, Tachidromos, Anagennisi, and New Hellas). Material for the purposes of this thesis has been also taken from the archives of Volos Labor Center, the General State Archives, the hall of Mortgage records of Volos, the archives of Volos city court and finally from the archive of Volos Municipal History center. The research, however, is not limited to the city of Volos. It expands to archives and museums throughout Greece and mainly to cities that have been prominent tobacco industry centers. In particular, research has been carried out in the Greek literature and history archive of Athens and Thessaloniki (E.L.I.A), in the General State archives of the prefectures of Xanthi, Kavala and Attiki, in the National Bank of Greece archive in Athens, and in the Tobacco Museums of Kavala and Xanthi. Outside Greece, finally, the research expands to the Tobacco Museum of Istanbul as well as to the archive of the International Center of Social History in Amsterdam. At the same time, data has been gathered from daily press and journals circulating throughout Greece, in order to deal with the objectives and the questions that this thesis puts. This data comes the newspapers Rizospastis (from issues of the decades 1920 and 1930), Macedonia (various issues from the period in which the Matsagos industry was operating), Liberty (1947-1967), Scrip (1910s). Moreover, data has been drawn from the journal Tobacco Review (1940s, 1950s and 1960s), as well as from other Greek and foreign journals related to tobacco and labor issues that came up in the 1960s. (In particular: Tobacco Journal, The business magazine of the international tobacco industry, Tobacco, World Tobacco, A Quarterly magazine for the world tobacco industry, Bulletin for directing businesses, Monthly Scientific Review, etc.) The thesis is divided in two parts: the first focuses on tobacco, the primary material of the tobacco industry. We discuss about the formation of the international tobacco market in the 20th century and also about the territorial and commercial elaboration of tobacco in the Greek Tobacco Cities. Later in the first part, we discuss about the manufacturing of handmade tobacco products in the 19th century and in the beginning of the 20th, in Greece and internationally. We also discuss about the consequences and reactions provoked by the mechanization of cigarette making in the early 20th century. The last chapter of the first part focuses on the emergence of the cigarette industry, both internationally and locally, from the first years of its formation until the first post war decades. The second and the largest part of the thesis focuses on the Matsagos tobacco industry. In the following chapters we can see the history of the particular industry (origin of capital, management strategies and technological investments), the profile of its workforce (the origin of the male and female workers, the age of the workers, how long did they stay in business, the professional mobility and the spatial spot of the Matsagos workforce in the city of Volos), the formation of the labor market in post war Volos. The study then focuses on the particular work place: the organization of labor, its division and rewards, the methods of manipulating and imposing discipline on the workforce, the forms of protesting and claiming rights in the Matsagos industry and, finally, the tracing of the living experience of the industry’s male and female workers. These are the issues discussed in the rest of the chapters of the second part of the thesis. In the course of this study it has been made clear that the factory is a work place inside which, on the one hand, appear relations of power, dominion and inequality and, on the other, relations of solidarity, colleague bonding, claim and struggle. In few words, the factory is a place inside which collectivities, inclusions and exclusions are formed. In order to indicate and interpret these relations, it has been necessary to use as analytic tools the terms ‘gender’ and ‘social class’. On the one hand, the use of the term ‘gender’ can indicate various relations of power and hierarchy, relations that are based on meanings such as ‘validity’ and ‘prestige’. These meanings can be responsible for inclusions and exclusions in the work place, for economic inequalities and professional evolution. On the other hand, despite the gaps and the deficiency that in many cases exist in the term ‘social class’ as a tool for analysis, I think that it remains a useful tool for historical analysis and also that its usage can be crucial to the explanation and interpretation of social conflicts, inequalities and collective claims. Summing up, this study has the ambition to contribute to the refreshment of Greek historiography in the field of social history and particularly in the fields of industrial history and the history of the Greek labor strata. Only a few studies and just in the past few years have done a deep research into industrial labor and particularly into the labor process and into the world of labor itself. Both the study of labor in a big tobacco industry, such as the Matsagos industry, an important branch of the Greek industry, and the productive elaboration of the industry’s archive aspire to enrich the historical landscape of Greek labor and additionally, to be included into the wider frame of historiography by offering new historical data. At the same time, as long as most chapters of this thesis focus on the post-civil war period, this study is expected to contribute to the wider field of Greek post-civil war history. The post-civil war period, while has been, until now, approached by social scientists, sociologists and economists, has received little attention in the past, from historians who mainly focused on politics and economic reconstruction. Not until very recently post-civil war social history has begun to receive attention from historians and social anthropologists. Finally, we need to mention that this study also contributes to the field of local history.

Ο στόχος της μελέτης είναι να αναδείξει και να διερευνήσει τη διάσταση της εργασίας στο πλαίσιο μιας βιομηχανικής επιχείρησης. Το βάρος της έρευνας επικεντρώθηκε στο χώρο της εργασίας και στους βασικούς φορείς της, δηλαδή στους εργάτες και στις εργάτριες, μέσα από τη μελέτη του αρχείου της καπνοβιομηχανίας. Η καπνοβιομηχανία Ματσάγγου, όπως και η πόλη του Βόλου, αποτέλεσαν το κατάλληλο πλαίσιο καθώς επίσης και ένα παράδειγμα για την προσέγγιση και τη μελέτη διάφορων όψεων της ιστορίας των εργατικών στρωμάτων στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Ζητήματα που αφορούν τα εργατικά στρώματα συνεχίζουν να απασχολούν και να προκαλούν την ιστορική έρευνα, ενώ το ενδιαφέρον προσανατολίζεται σε νέα πεδία που ελάχιστα έχουν απασχολήσει μέχρι σήμερα την ελληνική ιστοριογραφία. Πιο συγκεκριμένα, μελετώντας το αρχείο μιας βιομηχανικής επιχείρησης η ιστορική έρευνα είχε την ευκαιρία να εντοπίσει, να περιγράψει και να εξηγήσει τον κόσμο της εργασίας, θέτοντας μια σειρά ερωτημάτων: τι εργασίες γίνονταν, με ποιο τρόπο και από ποιους. Ποιοι παράγοντες και με ποιο τρόπο ρύθμιζαν τις εργασιακές σχέσεις στο χώρο της παραγωγής, τον καταμερισμό της εργασίας, τις αμοιβές το κύρος, αλλά και την ισχύ και τις σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονταν στο χώρο εργασίας; Πως διαπλέκεται εντελει η θέση στη διαδικασία της παραγωγής με άλλους παραμέτρους; (π.χ. εθνοτικοί, έμφυλοι, τεχνολογικός καταμερισμός εργασίας κ.α.). Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίων της διατριβής επικεντρώνεται σε αυτά ακριβώς τα ερωτήματα. Η συμβολή νέων, ανεξερεύνητων αρχειακών πηγών, όπως το αρχείο της καπνοβιομηχανίας Ματσάγγου υπήρξε πολύτιμη για την προσέγγιση αυτών των ζητημάτων. Με την υποστήριξη της συνεργαζόμενης ερευνητικής ομάδας (Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης, προπτυχιακοί φοιτητές και φοιτήτριες του Τμήματος Ι.Α.Κ.Α) προχώρησε η ταξινόμηση του αρχείου Ματσάγγου. Κατόπιν άρχισε η σταδιακή επεξεργασία και ανάλυση του μέρους εκείνου του αρχείου που ανταποκρίνεται στους στόχους της διατριβής, και ειδικότερα, των δελτίων μητρώου και των καταστάσεων του προσωπικού, των μισθολογικών καταλόγων και των πρακτικών του διοικητικού συμβουλίου της επιχείρησης. Τα εν λόγω τεκμήρια συγκροτούν ολοκληρωμένες σειρές του αρχείου που καλύπτουν κυρίως την περίοδο από το 1945 μέχρι το 1972, χρονιά που σταμάτησε να λειτουργεί το εργοστάσιο. Η έρευνα επεκτάθηκε σε άλλες αρχειακές πηγές και συλλογές. Έγινε αποδελτίωση του ημερήσιου τύπου της πόλης του Βόλου των δεκαετιών 1940, 1950 και 1960 (ειδικότερα οι εφημερίδες Θεσσαλία, Ταχυδρόμος, Αναγέννηση και Νέα Ελλάς). Στο αρχείο του Εργατικού Κέντρου Βόλου, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους του Ν. Μαγνησίας, στο αρχείο του Πρωτοδικείου Βόλου, στο αρχείο του υποθηκοφυλακείου Βόλου, και στο αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης του Δ. Βόλου αναζητήθηκε και καταγράφηκε αρχειακό υλικό που αξιοποιήθηκε για τις ανάγκες της διατριβής. Η έρευνα, ωστόσο, δεν περιορίστηκε στα πλαίσια της πόλης του Βόλου. Επεκτάθηκε σε διάφορους αρχειακούς χώρους και μουσεία ανά την Ελλάδα, κυρίως σε πόλεις που υπήρξαν σημαντικά καπνοβιομηχανικά κέντρα. Αναλυτικότερα, πραγματοποιήθηκε έρευνα στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους των νομών Ξάνθης, Καβάλας και Αττικής, στο αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας στην Αθήνα και στα Μουσεία Καπνού της Καβάλας και της Ξάνθης. Τέλος, εκτός Ελλάδας, η έρευνα επεκτάθηκε στο Μουσείο Καπνού της Κωνσταντινούπολης και στο Αρχείο του Διεθνούς Κέντρου Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ. Καταγράφηκε αρχειακό υλικό που αξιοποιήθηκε για τις ανάγκες της διατριβής. Παράλληλα, προκειμένου να προσεγγιστούν αναλυτικότερα και πιο σφαιρικά οι στόχοι και τα ερωτήματα της διατριβής κρίθηκε απαραίτητο να αποδελτιωθεί ημερήσιος τύπος και περιοδικά με πανελλήνια εμβέλεια. Έτσι, αποδελτιώθηκαν οι εφημερίδες Ριζοσπάστης (κυρίως των δεκαετιών 1920 και 1930, Μακεδονία (διάφορα φύλλα που καλύπτουν την περίοδο λειτουργίας της επιχείρησης Ματσάγγου), Ελευθερία (1947-1967), Σκριπ (δεκαετία 1910), Ελευθερία (1947-1967). Επίσης, αποδελτιώθηκε το περιοδικό Καπνική Επιθεώρησις (δεκαετίες 1940, 1950 και 1960), καθώς και διάφορα άλλα περιοδικά ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα που συσχετίζονται με καπνικά και εργατικά θέματα και αφορούν κυρίως τη δεκαετία του 1960. (Ενδεικτικά: Tobacco Journal, The business magazine of the international tobacco industry, Tobacco, World Tobacco, A Quarterly magazine for the world tobacco industry, Δελτίον Διοικήσεως Επιχειρήσεων, Μηνιαία Επιστημονική Επιθεώρησις, κ.α.) Η διατριβή χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος μελετάται η πρώτη ύλη της σιγαροβιομηχανίας, ο καπνός. Παρακολουθούμε, τη διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς του καπνού κατά τον 20ο αιώνα, καθώς και την χωρική και την εμπορική επεξεργασία του καπνού στις «καπνουπόλεις» της Ελλάδας. Στη συνέχεια του πρώτου μέρους παρακολουθούμε τη χειροποίητη παραγωγή καπνιστικών προϊόντων κατά το 19ο και αρχές 20ου αιώνα, σε διεθνές επίπεδο και στην Ελλάδα, τις συνέπειες και αντιδράσεις που επέφερε η εκμηχάνιση του κλάδου της σιγαροποιίας στις αρχές του 20ου αιώνα. Το τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου μέρους παρακολουθεί τη γέννηση του κλάδου της σιγαροβιομηχανίας διεθνώς και στην χώρα μας από τη συγκρότηση του κλάδου μέχρι τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Το δεύτερο μέρος της διατριβής, που αποτελεί και το μεγαλύτερο τμήμα της, στρέφει το βλέμμα της στην καπνοβιομηχανία Ματσάγγου. Στα κεφάλαια που ακολουθούν μελετάμε την ιστορία της επιχείρησης (προέλευση κεφαλαίων, στρατηγικές διεύθυνσης της επιχείρησης και τεχνολογικές επενδύσεις), τη φυσιογνωμία του εργατικού δυναμικού της (την καταγωγή των εργατών και των εργατριών, την ηλικιακή σύνθεση, τη διάρκεια παραμονής στην εργασία και την επαγγελματική κινητικότητα και την «χωροταξική» τοποθέτηση του εργατικού δυναμικού του Ματσάγγου στην πόλη), τη διαμόρφωση της αγοράς εργασίας στο μεταπολεμικό Βόλο. Η μελέτη έπειτα εστιάζει εντός του χώρου εργασίας: η οργάνωση της εργασίας, η διάρθρωσή και η αμοιβή της, οι πρακτικές διαχείρισης και πειθάρχησης της εργατικής δύναμης, οι μορφές εργατικής διαμαρτυρίας και διεκδίκησης στο Ματσάγγο καθώς και η «ιχνηλάτηση» της βιωμένης εμπειρίας των εργατών και των εργατριών του Ματσάγγου είναι τα ζητήματα που προσεγγίζονται στις σελίδες των υπολοίπων κεφαλαίων του δεύτερου μέρους της διατριβής. Κατά τη διάρκεια της μελέτης έγινε φανερό πως ο χώρος εργασίας ενός εργοστασίου είναι ένα πεδίο οπού παρατηρούνται από τη μια μεριά σχέσεις εξουσίας, κυριαρχίας και ανισότητας και από την άλλη σχέσεις αλληλεγγύης, συναδελφικότητας, διεκδίκησης και πάλης. Με λίγα λόγια ένας χώρος, στο εσωτερικό του οποίου δημιουργούνται ενσωματώσεις, συλλογικότητες και αποκλεισμοί. Προκειμένου να αναδειχθούν και να ερμηνευθούν αυτές οι καταστάσεις ήταν απαραίτητη η συνδυαστική χρήση των αναλυτικών εργαλείων «φύλο» και «τάξη». Από τη μια, η χρήση του «φύλου» μπορεί να αναδείξει διάφορες σχέσεις εξουσίας και ιεραρχίας, σχέσεις που στηρίζονται σε έννοιες όπως «κύρος» και «γόητρο» και μπορεί να ευθύνονται για αποκλεισμούς και ενσωματώσεις εντός του χώρου παραγωγής, για οικονομικές ανισότητες και προοπτικές επαγγελματικής ανέλιξης. Από την άλλη, παρά τα κενά και τις αδυναμίες που έχουν σωστά σε πολλές περιπτώσεις επισημανθεί στην αναλυτική κατηγορία της «τάξης», θεωρώ ωστόσο πως παραμένει πολύτιμο «εργαλείο» της ιστορικής ανάλυσης και η «χρήση» της είναι καταλυτικής σημασίας για την εξήγηση και την ερμηνεία των κοινωνικών συγκρούσεων, των ανισοτήτων και των συλλογικών διεκδικήσεων. Συνοψίζοντας, η συγκεκριμένη μελέτη φιλοδόξει να συμβάλει στην ανανέωση της ελληνικής ιστοριογραφίας στο πεδίο της κοινωνικής ιστορίας και ειδικότερα της βιομηχανικής ιστορίας και της ιστορίας των εργατικών στρωμάτων της Ελλάδας. Ελάχιστες είναι οι συστηματικές μελέτες που μόλις τα τελευταία χρόνια θέτουν στο επίκεντρο της έρευνάς τους την εργασία στη βιομηχανία και πιο συγκεκριμένα την ίδια την εργασιακή διαδικασία και τον κόσμο της εργασίας. H μελέτη της εργασίας σε μια μεγάλη καπνοβιομηχανία, όπως αυτή του Ματσάγγου, κλάδο σημαντικό της ελληνικής βιομηχανίας, και η δημιουργική αξιοποίηση του αρχείου της επιχείρησης, ευελπιστεί να συμπληρώσει καίρια και να εμπλουτίσει το ιστορικό τοπίο του κόσμου της εργασίας στην Ελλάδα και να ενταχθεί στο ευρύτερο ιστοριογραφικό πλαίσιο, προσφέροντας νέα πορίσματα της ιστορικής έρευνας. Παράλληλα, καθώς τα περισσότερα κεφάλαια της διατριβής επικεντρώνονται στη μετεμφυλιακή εποχή, η εν λογω μελέτη αναμένεται να συμβάλει στο ευρύτερο πεδίο της ιστορίας της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η μετεμφυλιακή περίοδος έχει μέχρι σήμερα προσεγγιστεί από πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους και οικονομολόγους, ενώ λιγοστές μελέτες των ιστορικών επικεντρώνονται κυρίως στις πολιτικές εξελίξεις και στην οικονομική ανασυγκρότηση. Η κοινωνική ιστορία της περιόδου πολύ πρόσφατα έχει αρχίσει να προσελκύει το ενδιαφέρον, ιστορικών και κοινωνικών ανθρωπολόγων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η συμβολή της συγκεκριμένης έρευνας και στο πεδίο της τοπικής ιστορίας.