Σκάνδαλα και πολιτική επικοινωνία: ΜΜΕ, πολιτικό πεδίο, κοινή γνώμη

Abstract

The present scientific work under the title «Scandals and Political Communication(media, public sphere, political field)» constitutes a study on the mediated political messagesthe suzerainty of which can be considered a critical factor for the configuration of the politicaland media environment. The value that each message brings is altered depending on thesociopolitical and economic situations. The period that is examined in this thesis isintensively imbued with the changes in political and social structures as well as in the newtechnological developments that take place in the current media field.In the present study, the mediated scandals will seen as critical junctures, at the duration ofwhich the observation of the active subjects, media and political subjects, and their functionin the public sphere, can lead to interesting reflections in regard to the operation the politicaland media environment. Their function is considered of paramount importance, provided thatthe public engages the activities of the political environment through the media. It is also theway through which is evaluated and re–defined the political scandal in the realm of publicdebate, while important is also the investigation of a causal affinity between media andpolitical forces and in what extent this affinity relates to the scandal.It presents therefore particular interest to investigate the media’s representation power of ascandal through the periodization of an event and in particular the case of VatopediMonastery, that quickly became a scandal in the 2000s, fueling the political columns ofnewspapers and television news for almost three years. The aim of this work is primarily toinvestigate the degree of entanglement of the printed and electronic media regarding thevisibility of the event and secondarily to analyze the correlations and the interactions thatarise between media, political and public space.

Το παρόν επιστημονικό έργο αποτελεί μια μελέτη για τη διαμεσολάβηση(médiatisation) πολιτικών μηνυμάτων η επικυριαρχία των οποίων συνιστούν κρίσιμοπαράγοντα διαμόρφωσης των όρων λειτουργίας τόσο του πολιτικού όσο και τουεπικοινωνιακού περιβάλλοντος. Το αξιακό φορτίο που φέρει κάθε μήνυμαμεταβάλλεται ανάλογα με τις κοινωνικο – πολιτικές συγκυρίες του περιβάλλοντος. Ηπερίοδος που εξετάζεται στην εν λόγω διατριβή είναι έντονα διαποτισμένη από τιςμεταβολές στις πολιτικές και κοινωνικές δομές καθώς και στις νέες τεχνολογικέςεξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στο σύγχρονο επικοινωνιακό γίγνεσθαι.Σήμερα η συζήτηση επικεντρώνεται στο ολοένα και περισσότερο κατακερματισμένοεπικοινωνιακό περιβάλλον που καθορίζει ή μάλλον αναδιαμορφώνει το περιεχόμενοτης δημοσιότητας. Γίνεται λόγος για μια διευρυμένη δημοσιότητα που μετουσιώνει τηδιάσταση που λαμβάνουν τα μηνύματα μετατρέποντάς τα σε εργαλειακά, κανονιστικάστοιχεία της σύγχρονης εποχής.Οι σταδιακές πολιτικο – κοινωνικές και επικοινωνιακές μεταλλαγές επέφεραν ριζικέςμετατοπίσεις. Η ανανέωση της πολιτικής συζήτησης, η σταδιακή κατάρρευση τωνπελατειακών σχέσεων και συνεπακόλουθα η μεταβολή των κριτηρίων επιλογής τουπολιτικού προσωπικού της χώρας, καλλιέργησε μια ιδιαίτερη πολιτική κουλτούρα πουέχει ως βάση την πολιτική αποξένωση, τη σύγκλιση ανάμεσα στο ιδιωτικό και τοδημόσιο και τη μετατόπιση του πολιτικο – επικοινωνιακού άξονα σε ζητήματα πουάπτονται της πολιτικής αξιοπιστίας και της ηθικής του πολιτικού συνόλου απέναντιστους ιδεολογικούς και θεσμικούς μηχανισμούς.Ξεκινά πράγματι στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ένας νέος κύκλος λειτουργίας τουπολιτικού περιβάλλοντος, το οποίο διαμορφώνεται ως επί το πλείστον μεεπικοινωνιακά κριτήρια και στο οποίο κυρίαρχο ρόλο κατέχει μια ηθικοκεντρικήρητορική χωρίς ουσιαστικότερες πολιτικές και κοινωνικές παραμέτρους. Ηαυξανόμενη κυριαρχία ζητημάτων διαφθοράς και εξωθεσμικών πρακτικών βρίσκειπρόσφορο έδαφος για τη διεύρυνση της ορατότητας που λαμβάνουν τα σκάνδαλα καικυρίως για την παγίωσή τους στον πολιτικό ανταγωνισμό.Ειδικότερα, η επικοινωνιακή κάλυψη των σκανδάλων και εν προκειμένω το σκάνδαλοτης Μονής Βατοπεδίου που κυριάρχησε στη δημόσια σφαίρα κατά την περίοδο 2008 – 2011 αποτελεί αντικείμενο μελέτης και έρευνας στο παρόν έργο. Λαμβάνοντας ως κριτήριο ότι τα θέματα που δέχονται τη μεγαλύτερη προσοχή των ΜΜΕ γίνονται αυτάπου το τηλεοπτικό και αναγνωστικό κοινό θεωρούν ως τα πλέον σημαντικότεραθέματα που απασχολούν τη χώρα και αντιστρόφως η απουσία ορισμένων θεμάτωνστα ΜΜΕ επιφέρει αντίστοιχη άγνοια στην κοινή γνώμη, ενώ η αυξανόμενηεπικράτηση των διαμεσολαβημένων σκανδάλων στην ημερήσια διάταξη των ΜΜΕ(agenda setting) παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον. Η μελέτη τηςιδιαίτερα αυξημένης ορατότητας που τυγχάνει το γεγονός στο δημόσιο πεδίο καθώςκαι ο τρόπος με τον οποίο οι επικοινωνιακοί παράγοντες επιλέγουν κάθε φορά να τοφορτίσουν ή αντίστοιχα να το αποφορτίσουν, μας οδηγεί εύλογα στη διερεύνηση τωναναπαραστασιακών πρακτικών που μετέρχονται τα ΜΜΕ στην πολιτική δράση(πολιτικοί δρώντες), στο δημόσιο πεδίο και στην πολιτική κουλτούρα.Στην παρούσα μελέτη, τα διαμεσολαβημένα σκάνδαλα θα ειδωθούν ως κρίσιμεςσυγκυρίες, κατά τη διάρκεια των οποίων η παρατήρηση των δρώντων υποκειμένων,επικοινωνιακών και πολιτικών και η λειτουργία αυτών στη δημόσια σφαίρα, μπορείνα οδηγήσει σε ενδιαφέροντες προβληματισμούς αναφορικά με τη λειτουργία του πολιτικού και επικοινωνιακού περιβάλλοντος. Εξέχουσας σημασίας, εφόσον το κοινόπροσλαμβάνει τις διεργασίες του πολιτικού περιβάλλοντος μέσα από τα ΜΜΕ, είναικαι ο τρόπος με τον οποίο αξιολογείται και επαναπροσδιορίζεται το πολιτικόσκάνδαλο στη σφαίρα του δημόσιου διαλόγου ενώ σημαντική είναι και η διερεύνησητης ύπαρξης αιτιώδους συνάφειας επικοινωνιακών και πολιτικών δυνάμεων και σεποιο βαθμό σε σχέση με το σκάνδαλο.Προς την κατεύθυνση αυτή, αναλύονται οι σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσαστους πολιτικούς και επικοινωνιακούς δρώντες, οι αλληλεπιδράσεις τους στο δημόσιοχώρο και η κατασκευή των πολιτικών διακυβευμάτων σε κρίσιμες πολιτικέςπεριόδους για τη χώρα κάτω από το πρίσμα της διαμεσολαβημένης πληροφορίας. Το Τοβασικό θεωρητικό μας πρόταγμα είναι ότι το σύνολο των λειτουργιών (η λήψηπολιτικών αποφάσεων, η διαμόρφωση πολιτικής στάσης, η οργάνωση και ηιεράρχηση των πολιτικών κριτηρίων) που συντελούνται μέσα στο πολιτικό σύστημαυπαγορεύονται από τη «γραμματική» των μέσων. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στο παρόνέργο στον τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτείται το μήνυμα με σκοπό την κατασκευήμιας κοινωνικής αναπαράστασης. Το ερμηνευτικό μας πλαίσιο συνεπώς συνίσταται στην ανάλυση της δομής και της μορφολογίας του μηνύματος, ή αλλιώς της «γραμματικής» των ΜΜΕ.Εν μέσω λοιπόν ενός εντεινόμενου μεντιοκρατούμενου πολιτικού περιβάλλοντος μετην έννοια ότι οι όροι λειτουγίας του καθορίζονται πλέον σε μεγάλο βαθμό απόεπικοινωνιακά κριτήρια, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διερευνηθεί η ισχύς τηςαναπαράστασης του σκανδάλου στα ΜΜΕ μέσα από την περιοδολόγηση ενόςγεγονότος και συγκεκριμένα την υπόθεση της Μονής Βατοπεδίου που γρήγορα έλαβεδιαστάσεις σκανδάλου κατά τη δεκαετία του 2000, τροφοδοτώντας τις πολιτικέςστήλες των εφημερίδων και τα τηλεοπτικά παράθυρα για σχεδόν τρία χρόνια. Θαμπορούσε να λεχθεί ότι η πολυθεματική ειδησεογραφία φωτίζει πολύπλευρα καιπολλαπλά τις πτυχές της πολιτικής ζωής αξιοποιώντας έτσι τα επικοινωνιακάεργαλεία για την διαμόρφωση δημόσιων πολιτικών. Όταν όμως η ειδησεογραφίαμετατρέπεται πολλές φορές σε μονοθεματική – από τα μονοθεματικά δελτία ειδήσεωνμέχρι την κρατούσα σκανδαλολογική ειδησεογραφία στον ημερήσιο τύπο – καθώς δενείναι λίγες εκείνες οι φορές όπου τα δελτία εξαντλούνται στην παρουσίαση τηςσυνεχούς ροής πληροφόρησης γύρω από ένα θεαματικό γεγονός (σκάνδαλο), ηεπικοινωνία μετατρέπεται σε επικίνδυνο εργαλείο επίτευξης πολιτικών στόχων και συμφερόντων. Αυτή λοιπόν η «ασύμμετρη» πληροφόρηση και ο ρόλος της στηδιαμόρφωση τόσο του πολιτικού όσο και του δημόσιου πεδίου θα μας απασχολήσειστην τρέχουσα μελέτη.Στόχος της παρούσας εργασίας σε πρώτο επίπεδο είναι να διερευνηθεί ο βαθμόςεμπλοκής των έντυπων και ηλεκτρονικών ΜΜΕ αναφορικά με την ορατότητα τουγεγονότος και σε δεύτερο επίπεδο να αναλυθούν οι συσχετισμοί και οιαλληλεπιδράσεις που προκύπτουν ανάμεσα στον επικοινωνιακό, πολιτικό και δημόσιοχώρο. Η ορατότητα, η οποία συνίσταται στη συχνότητα και στο εύρος προβολής ενόςμηνύματος από τα ΜΜΕ γίνεται αντιληπτή μέσα από την ερμηνευτική εκδοχή τουThompson (2004), ο οποίος κάνει λόγο για μια νέα διαμεσολαβημένη ορατότητα,σύμφωνα με την οποία η δημοσιότητα ενός γεγονότος δε σχετίζεται με την αίσθησηενός κοινού τόπου. Ένα γεγονός δηλαδή μπορεί πλέον να καταστεί δημόσιο μέσω τηςκαταγραφής και της μετάδοσής του σε άλλους οι οποίοι δεν παρευρίσκονται στονχρόνο και στον τόπο που συντελέστηκε. Όπως επισημαίνει ο Thompson (2004), ηδιερεύνηση των σκανδάλων αναδύει σημαντικά ζητήματα για το ρόλο των ΜΜΕ στη διαμόρφωση του δημόσιου διαλόγου ενώ η ανάπτυξη των ΜΜΕ έχει αφενόςεπαναπροσδιορίσει το χαρακτήρα της ορατότητας, αφετέρου έχει επιφέρει μεταλλαγέςανάμεσα στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα. Στη βάση λοιπόν αυτής της νέας διαμεσολαβημένης ορατότητας θα επιχειρηθεί να προδιορισθεί ο ρόλος και τακριτήρια λειτουργίας των ΜΜΕ.Πρωχωρώντας στον προσδιορισμό του ερευνητικού μας εγχειρήματος, θαμπορούσαμε να διατυπώσουμε βασικά ερωτήματα τα οποία αναφέρονται τόσο στοθεωρητικό όσο και στο πρακτικό πεδίο.o Αν και σε ποιο βαθμό ο καθορισμός της ημερήσιας θεματολογίας μεταβάλλει τηνπολιτική και κοινωνική πραγματικότητα;o Αν και σε ποιο βαθμό το σκάνδαλο επανακαθορίζει/αναδιαμορφώνει τους όρουςλειτουργίας του πολιτικού περιβάλλοντος στο δημόσιο χώρο;o Πώς αξιολογούνται η δομή, η λειτουργία και η επιρροή των ΜΜΕ αναφορικά μετο γεγονός;o Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας και πώς αυτήσυνδέεται με τη διαφθορά.Η υπόθεση εργασίας λοιπόν που διατρέχει την παρούσα διατριβή θα μπορούσε νασυμπυκνωθεί στην αλλαγή δομικών συσχετισμών που συντελούνται ανάμεσα σεεπικοινωνιακή, δημόσια και πολιτική σφαίρα καθώς οι δυνάμεις των ΜΜΕπροσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό στις μέρες μας το σύνολο των πολιτικών καικοινωνικών διεργασιών. Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν ο αυτοαναφορικός χαρακτήρας τηςατζέντας των ΜΜΕ σε μεγάλο βαθμό διεμβολίζει την πολιτική και δημόσια ατζέντα,η λειτουργία των οποίων νοηματοδοτείται και νομιμοποιείται μέσα από τηνεπικοινωνιακή δράση. Πιο συγκεκριμένα από τη στιγμή που ένα γεγονός εγγράφεταιμε αυξημένη ορατότητα στην ατζέντα των ΜΜΕ και συγκροτείται ως σκάνδαλο,αποκτά δημόσια και κατ’επέκταση πολιτική διάσταση νομιμοποιώντας έτσι τηνανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών. Εν προκειμένω, η υπόθεση της ΜονήςΒατοπεδίου που εξετάζεται στο παρόν έργο εντάσσεται δυναμικά στη θεματολογίατων ΜΜΕ μόλις το Φθινόπωρο του 2008, όταν η δικαστική διαμάχη μεταξύ Δημοσίου– Μονής για τις εκτάσεις είχε ξεκινήσει το 2003 και η περίφημη υπουργική απόφασηγια την παραχώρησή τους στη Ι.Μ. Βατοπεδίου εκδόθηκε τον Ιανουάριο 2005.Η παρούσα μελέτη χωρίζεται σε δυο μέρη. Στο πρώτο μέρος που αποτελεί τη θεωρητική διερεύνηση της μελέτης, αναλύεται ο συλλογισμός μας σε τρία κεφάλαια.Ξεκινώντας από έναν προβληματισμό περί εννοιολόγησης του σκανδάλου και τηςδιαφθοράς, το οποίο διατρέχει το πρώτο κεφάλαιο του επιστημονικού έργου με τίτλο«Κριτικές προσεγγίσεις περί σκανδάλου και διαφθοράς» γίνεται αναφορά στις ερμηνευτικές και σημασιολογικές προσεγγίσεις των δυο φαινομένων, όπως αυτάμετεξελίχθηκαν και αποτυπώθηκαν στο πέρασμα των χρόνων. Ζητήματα όπως ηδιάκριση των όρων, η λειτουργία τους και οι αλληλεπιδράσεις τους στο πολιτικόπεδίο, η αναγωγή τους στη δημόσια διαμεσολαβημένη σφαίρα αρχικά μαςαπασχόλησαν προκειμένου να οδηγηθούμε στην καταγραφή των δομικώνχαρακτηριστικών των σκανδάλων και στην ταξινόμησή τους με στόχο την περαιτέρωανάλυση της φύσης των πολιτικών σκανδάλων που συγκεκριμένα διερευνώνται σεαυτή τη μελέτη.Και αν η προηγούμενη θεωρητική προσέγγιση μας οδήγησε στην αποκρυστάλλωσητης σημασιολογικής ερμηνείας των όρων όπως αυτές διαμορφώνονται ανάλογα με τιςιστορικο – πολιτικές συγκυρίες, η ένταξη των σκανδάλων στο σύγχρονομεντιοκρατούμενο πολιτικό περιβάλλον που αποτελεί αντικείμενο μελέτης κατά τηδιάρκεια του δευτέρου κεφαλαίου υπό τον τίτλο «Τα σκάνδαλα στο πολιτικο –επικοινωνιακό περιβάλλον» μας φέρνει πιο κοντά σε μια σύγχρονη κριτική θεώρησητου σκανδάλου, το οποίο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το δημόσιο χώρο. Πιο ειδικά,αναλύεται η ακολουθία του σκανδάλου στη διαμεσολαβημένη σφαίρα, με την έννοιαότι ακολουθείται μια χρονική και διαδοχική διάρθρωση των γεγονότων πουαναφέρονται σε αυτό. Παράλληλα με την ανάδειξη, εξέλιξη και κορύφωσή του,εξετάζεται η διαμόρφωση της θεματολογίας των ΜΜΕ στο δημόσιο πεδίο και πώς τοσκάνδαλο μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στο πολιτικό καιεπικοινωνιακό περιβάλλον αναδιατάσσοντας το σχεσιακό τους πλέγμα.Η συνθήκη άλλωστε της ιδιαίτερης φύσης της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας,μας απασχολεί στο τρίτο κεφάλαιο του παρόντος συγγράματος. Τα ιδιαίτεραχαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτικού συστήματος υπό την «ανοχή» του οποίουσυντελέστηκαν οι πολιτικο – οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές σε συνδυασμό μετην τεχνολογική ανάπτυξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης από τη μεταπολιτευτικήπερίοδο και έπειτα θα πρέπει να ειδωθούν ως προέκταση των ερμηνευτικώνεργαλείων στην προσέγγιση που επιχειρείται. Η περιοδολόγηση του κοινωνικο –ιστορικού πλαισίου της εποχής μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε ακριβέστερα τιςσυνθήκες μέσα στις οποίες παράχθηκε το σκάνδαλο ενώ η ίδια η περιοδολόγηση του σκανδάλου συμβάλλει στην ερμηνευτική πληρότητα της έρευνας.Στο δεύτερο μέρος της παρούσας μελέτης, επιχειρείται η εφαρμογή του υλικού. Τοεμπειρικό μέρος διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια.Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Εισαγωγή στην εμπειρική έρευνα» του παρόντος έργουτίθεται το μεθοδολογικό πλαίσιο της εμπειρικής έρευνας στην οποία προχωρήσαμε. Ημεθοδολογική μας πρόταση αφορά στη διερεύνηση της δομής της επικοινωνιακήςατζέντας σε σχέση με το εξεταζόμενο μήνυμα, υιοθετώντας τη θεματική ανάλυση τουπεριεχομένου καθώς και την ανάλυση της μορφής του εν λόγω μηνύματος.Συμπληρωματικά για την εξυπηρέτηση των ερευνητικών μας στόχων επιχειρείται νααναλυθεί το διαμεσολαβημένο μήνυμα σε γλωσσολογικό επίπεδο. Στην κατεύθυνσηαυτή το κέντρο βάρους της ανάλυσης πέφτει στην ερμηνεία των ειδήσεων πουστρέφονται γύρω από τη Μονή Βατοπεδίου και πώς αυτές καλύφθηκανειδησεογραφικά από τα ηλεκτρονικά και έντυπα ΜΜΕ. Γίνεται έτσι συστηματικήαναφορά στον τρόπο με τον οποίο προβάλλονται, δημοσιοποιούνται καιδιαχειρίζονται ζητήματα πολιτικής διαφθοράς. Ειδικότερα, διερευνάται καιεπιχειρείται να ερμηνευθεί το σημασιολογικό περιεχόμενο, η μορφή, το πλαίσιοδιαμόρφωσης του μηνύματος, οι λεκτικοί προσδιορισμοί που χαρακτηρίζουν τομήνυμα και ο τρόπος εγγραφής του στην αξιακή κλίμακα της ημερήσιαςειδησεογραφίας. Η ερευνητική μας θεώρηση εστιάζεται λοιπόν τόσο στα ποιοτικά όσο και στα ποσοτικά χαρακτηριστικά του μηνύματος, όπως αυτά προσδιορίζονται από ταεξεταζόμενα στην προκειμένη περίπτωση μέσα (Τα Νέα, Η Καθημερινή, ΝΕΤ,Mega). Στο πλαίσιο εξυπηρέτησης των ερευνητικών μας στόχων γίνεται αναφοράτόσο στους περιορισμούς που τέθηκαν για την ανάλυση του σώματος εργασίας όσοκαι στο πρωτόκολλο της έρευνας βάσει του οποίου διενεργήθηκε η εμπειρικήανάλυση.Προχωρώντας στην ανάλυση του ερευνητικού μας corpus, η οποία απασχολεί τα δυοεπόμενα κεφάλαια της διατριβής, αφενός εξετάζεται η τυπολογία των κεντρικώνδελτίων ειδήσεων (ΝΕΤ, Mega) καθώς και των εφημερίδων (Τα Νέα, Η Καθημερινή),αφετέρου παρουσιάζονται και αναλύονται τα ευρήματα της έρευνάς μας έχονταςπάντα ως πυξίδα τη χρήση των ήδη προεπιλεγμένων μεθοδολογικών μας εργαλείων.Η ανάλυση του ερευνητικού σώματος στο τηλεοπτικό πεδίο συνιστά αντικείμενοενασχόλησης στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Ευρήματα ανάλυσης στο τηλεοπτικόπεδίο» ενώ το τρίτο όπως φανερώνει και ο τίτλος του «Ευρήματα ανάλυσης στον τύπο»είναι αφιερωμένο στην παρουσίαση των ευρημάτων στον ειδησεογραφικό τύπο.Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο «Συγκριτική ανάλυση των ευρημάτων» διατυπώνονται προβληματισμοί σχετικά με τη «συγγενικότητα» δυο επικοινωνιακών συστημάτων που είναι από τη φύση τους ετερογενή. Γίνεται αναφοράστο αξιακό φορτίο του μηνύματος της τηλεόρασης και των εφημερίδων, εντοπίζονταιοι ομοιογένειες και οι ανομοιογένειες τόσο σε ερευνητικό επίπεδο όσο και σε επίπεδοανάλυσης, με απώτερο στόχο να συγκροτηθεί η σκέψη σχετικά με τον τρόπο με τονοποίο προβάλλεται το σκάνδαλο της Μονής Βατοπεδίου.Η μελέτη θα ολοκληρωθεί μ’ έναν προβληματισμό σχετικά με το βασικό μαςπρόταγμα που συνδέει το επικοινωνιακό πεδίο, την πολιτική σφαίρα και το δημόσιοχώρο, δίνοντας προφανώς έμφαση στην επίδραση της διαμεσολαβημένης σφαίρας(επικοινωνιακή σφαίρα) στον καθορισμό του πολιτικού πεδίου όπως και αυτού τηςευρύτερης δημόσιας σφαίρας.