To ενυπόγραφο έργο του ιερομονάχου Δαμασκηνού εξ Ιωαννίνων: τέλη 17ου - αρχές του 18ου αιώνα

Abstract

In this thesis the artistic workshop of the painter hieromonk Damaskinos from Ioannina, Ipiros is presented, based in his signed work: the murals in the church of the monastery of Saint Dimitrios in Skyros island (1691), in the main church of the monasetry Karakallou (1717) and in the church of Holy Virgin Koukouzelissa (1719) in Great Lavra monastery in the Holy Mountain. His workshop dominated the painting production in Athos at the end of the 17th century and the beginning of the 18th century. At that time the athonite monasteries used to invite painters from the numerous artistic workshops from continental Greece. The artistic origin of the painter hieromonk Damaskinos’s work can be traced in the painters’ workshop from Ipiros that painted in the years 1682-1685 at the chapels of the athonite monasteries Hilandar and Vatopaediou. The up-to-now known time limits of his work are expanded (1687/8-1727) by attributing to him numerous unsigned works compairing to his signed works. As a result of this, the study of the artistic evolution of him and his workshop can be enabled. The three monuments, in which Damaskinos’s signed works are found, are studied architecturaly with their inscriptions and their iconographic pro-grammes. The comparative study of the latter reveals the painter’s dependence on the iconographic programmes of athonite churches painted by Zorzis, especially the main church of Dohiariou monastery (1567/8), along with monuments in Great Lavra monastery painted by other 16th-century painters, Theophanes and Frangos Katelanos, and monuments under the artistic influence of the Painting School of Northwestern Greece.Damaskinos’s paintings are analysed iconographically and stylistically. His iconography is characterized by eclecticism and is based mainly in stereotyped reproductions of themes copied from murals in monuments under the influence of the Painting School of Northwestern Greece, especially from Ipiros, the place of his origin. His distinct iconographic influence from the themes that the artistic workshop from Ipiros had painted at the chapels of the athonite monasteries Hilandar and Vatopaediou is displayed, as well as from the works of the famous 16th century painters Zorzis, Theophanes and Frangos Katelanos, whose paintings Damaskinos had studied in Athos. As far as his style is concerned, the layout of his compositions, the depiction of nature, the typology and morphology of his buildings, the architectural system under which the latter are orginized with their role in the composition of the themes and their function place them in the general frame of postbyzantine painting of 16th-18th centuries, in which previous byzantine tradition is incorporated. At last the trend of stylistic renewal and “modernization” that can be traced at the last Damaskinos’s works under the gradual dominance and ideological pressure of the artistic “movement” led by the painter Dionysios from Fourna.

Στήν ἐν λόγω διατριβή παρουσιάζεται τό ἠπειρωτικῆς καταγωγῆς καλλιτεχνικό ἐργαστήριο τοῦ ἱερομονάχου Δαμασκηνοῦ, βάσει τοῦ ἐνυπόγραφου ἔργου του: τά καθολικά τῶν μονῶν Ἁγ. Δημητρίου (1691) στή Σκύρο καί Καρακάλλου (1717) στό Ἅγιον Ὄρος καί τό ναό τῆς Παναγίας Κουκουζέλισσας (1719) στή Μονή Μεγίστης Λαύρας στό Ἅγιον Ὄρος. Τό ἐργαστήριό του κυριάρχησε στήν καλλιτεχνική παραγωγή τοῦ Ἁγίου Ὄρους στό μεταίχμιο τοῦ 17ου μέ τόν 18ο αἰ. Κατά τήν περίοδο ἀπό τή δεύτερη πεντηκονταετία τοῦ 17ου αἰ. ἕως τά μέσα τῆς τρίτης δεκαετίας τοῦ 18ου αἰ. οἱ ἁγιορειτικές μονές μετακαλοῦν ζωγράφους ἀπό τά πολυάριθμα δραστήρια καλλιτεχνικά ἐργαστήρια τῆς ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδας. Μέσα σέ αὐτό τό κλίμα ἐντάσσεται καί τό ἔργο τοῦ ἱερομονάχου Δαμασκηνοῦ, οἱ καλλιτεχνικές καταβολές τοῦ ὁποίου ἀνιχνεύονται στό ἠπειρωτικῆς καταγωγῆς καλλιτεχνικό ἐργαστήριο πού ἐργάστηκε στό διάστημα 1682-1685 στά παρεκκλήσια τῶν μονῶν Χιλανδαρίου καί Βατοπαιδίου. Διευρύνονται τά χρονικά ὅρια τῆς καλλιτεχνικῆς δράσεως τοῦ ζωγράφου (1687/8-1727) μέ περαιτέρω ἀποδόσεις ἀνυπόγραφων ἔργων. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο παρακολουθεῖται ἡ ἐπαγγελματική ἐξέλιξη τοῦ ἰδίου καί τοῦ ἐργαστηρίου του.Τά μνημεῖα, στά ὁποῖα περιλαμβάνονται τά ἐνυπόγραφα ἔργα τοῦ ζωγράφου, ἐξετάζονται ἀπό ἀρχιτεκτονικῆς πλευρᾶς μέ τίς ἐπιγραφές τους, καθώς καί τά εἰκονογραφικά τους προγράμματα. Μέσα ἀπό τή συγκριτική ἐξέταση τῶν τελευταίων ἀναδεικνύεται ἡ καίρια ἐξάρτηση τοῦ καλλιτέχνη ἀπό τούς σχετιζόμενους μέ τό ζωγράφο Τζώρτζη ἀθωνικούς ναούς, ἰδιαίτερα ἀπό τό καθολικό τῆς Μονῆς Δοχειαρίου (1567/8), ἀλλά καί ἀπό ἄλλα μνημεῖα, ὅπως τά ἔργα τῶν Θεοφάνη (1535) καί Φράγγου Κατελλάνου (1560) στόν κυρίως ναό καί στό παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγ. Νικολάου τοῦ καθολικοῦ τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας, καθώς καί ἀπό μνημεῖα τοῦ χώρου ἐπιρροῆς τῆς Σχολῆς βορειοδυτικῆς Ἑλλάδας.Τό ζωγραφικό του ἔργο ἀναλύεται εἰκονογραφικά καί τεχνοτροπικά. Εἰκονογραφικά κινεῖται ἐκλεκτικιστικά σέ ἕνα πλαίσιο βιοτεχνικῆς ἀναπαραγωγῆς θεμάτων ἀπό τόν καλλιτεχνικό χῶρο ἐπιρροῆς τῆς Σχολῆς βορειοδυτικῆς Ἑλλάδας καί ἰδιαίτερα ἀπό τό χῶρο καταγωγῆς του, τήν Ἤπειρο. Τονίζεται ἡ ἰδιαίτερη σχέση του μέ τό καλλιτεχνικό ἐργαστήριο πού ἱστόρησε παρεκκλήσια τῶν μονῶν Χιλανδαρίου καί Βατοπαιδίου ἀλλά καί οἱ ἐπιδράσεις πού δέχτηκε ἀπό τούς ζωγράφους τοῦ 16ου αἰ., Τζώρτζη, Θεοφάνη καί Φράγγο Κατελλάνο, τό ἔργο τῶν ὁποίων γνώρισε καί μελέτησε στόν Ἄθωνα. Ὡς πρός τήν τεχνοτροπία ἡ σύνθεση τῶν παραστάσεων, ἡ διαμόρφωση τοῦ φυσικοῦ τοπίου, ἡ τυπολογία καί ἡ μορφολογία τῶν ἀρχιτεκτονημάτων, τά ἀρχιτεκτονικά συστήματα κατά τά ὁποῖα ὀργανώνονται, ὁ ρόλος τους στή σύνθεση καί ἡ λειτουργικότητά τους τά ἐντάσσουν γενικά στό εὐρύτερο πλαίσιο τῆς μεταβυζαντινῆς ζωγραφικῆς τοῦ 16ου – 18ου αἰ., στό ὁποῖο ἀποκρυσταλλώ¬θηκε ἡ προγενέστερη βυζαντινή παράδοση. Ἐξετάζονται, τέλος, οἱ τάσεις τεχνοτροπικῆς ἀνανεώσεως καί «ἐκσυγχρονισμοῦ», πού ἐμφανίζει ὁ Δαμασκηνός μετά τή σταδιακή ἐπικράτηση τοῦ καλλιτεχνικοῦ κινήματος τοῦ Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ.