Ο ουμανιστής Άραβας συγγραφέας al-Jahiz (8ος - 9ος αι. μ.Χ. ) και οι αριστοτελικές πηγές του έργου του Kitab al–Ηayawan (=Βιβλίο των ζώων)

Abstract

The present work is conceived as a comparative study of Jāḥiẓ’s Kitāb al-Hayawān and Aristotle’s History of Animals. In the beginning, we study the historical evolution of Basra, the birthplace of the author. At the end of the 2nd century of Hidjra, the resources offered were likely to satisfy the most demanding spirits, such as Jāḥiẓ. It was at that time when the adab and the rationalist theories of the Mu‘tazilites flourished. In addition, from the eco-nomic point of view, the survival and the prosperity of Basra were due to the intel-lectual development. Moreover, the fertile elements of the Persian culture contribut-ed to this intellectual development; a personality such as Jāḥiẓ could not miss being interested directly in this heritage, so he became familiar with this enriching elements and he even assimilated another culture, the Greek one, the introduction of which by the translations of the radiant ancient works was supported by the intelligent and perspicacious caliph al-Ma’mūn.After the study of Basra’s cultural evolution, we deal with the life and work of the Basrian. The caliph al-Ma’mūn recognized the quality of his spirit and invited him to write for the large public and for the intellectual elite as well. In this way, he contributed to the popularization but also to the protection of the official doctrines. The fact that Jāḥiẓ became a legend can be justified by his outstanding work, Kitāb al-Hayawān. In the following chapter we proceed to the analysis of the concept of animal psychology and the influence of the animal literature on biological and evolutionary theories. Furthermore, we study the animal psychology as it was conceived by the Arabs through literature (adab), the Coran, philosophy, science and art. The presen-tation of Jāḥiẓ’s Kitāb al-Hayawān, which follows, provides information on the sources, theories and subjects approached in each volume. The seven-volume work Kitāb al-Hayawān contains a great number of stories regarding the behavior of vari-ous animals, from the larger to the smallest ones, with a high degree of accuracy. Throughout the study of the work, we can find many evolutionary theories, which were developed later during the 19th century by Darwin, Lamarck and other evolu-tionists. Apart from animal and natural knowledge, it contains knowledge related to literature, philosophy, psychology and theology.In the last chapter of this study, we turn to Aristotle; we outline the birth of the Arabic-Islamic aristotelism and the Islamic philosophy, which is the result of a great number of translations undertaken during the period of Umayyads and ‘Abbasids. Then, we study his contribution to the foundation of the biological science, which is as brilliant as his total work. He has really put a great influence with his biological works, On the Soul, On the Generation of Animals, On the Parts of Animals and, particularly, with The History of Animals, which constitutes Jāḥiẓ’s source of inspira-tion and information. In the Kitāb al-Hayawān, Jāḥiẓ mentions very often of Aristo-tle, who is called the “Author of Logic”. His work is based on the remarks that Aris-totle holds on animals in The History of Animals, which he generally subscribes to, but which he sometimes criticizes. Finally, we quote passages from the two works, which prove that Jāḥiẓ had attentively studied the Aristotelian work, by which he had been deeply influenced. The study ends with a conclusion and an appendix, including miniatures from the ms. Ar. A.F.D. 140 of the Bibliotheca Ambrosiana.

Η διδακτορική διατριβή αποτελεί μία συγκριτική μελέτη των έργων Kitāb al-Hayawān [=Βιβλίο των ζώων] του Άραβα συγγραφέα Jāhiẓ και Περὶ ζῴων ἱστορίαι του Αριστοτέλη. Σκοπός της μελέτης είναι η αναγνώριση και εκτίμηση μίας εκ των εξεχουσών προσωπικοτήτων της αραβικής λογοτεχνίας και σκέψης του 2ου -3ου αι. της εγίρας / 8ος -9ος αι. μ. Χ., του Abū ‘Uthmān, ο οποίος έγινε ευρύτερα γνωστός με το προσωνύμιο al-Jāhiẓ. Ειδικότερα, επιχειρείται η παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης εικόνας της πνευματικής ζωής που σημάδεψε την γενέτειρα του συγγραφέα, πόλη της Βασόρας, κατά την εποχή που έζησε και έδρασε ο συγγραφέας, καθώς και μία λεπτομερής αναφορά στον βίο και το έργο του. Κατόπιν, γίνεται λόγος για την επίδραση του αριστοτελικού πνεύματος στην αραβική σκέψη γενικότερα αλλά και ειδικότερα, καθώς η μελέτη επικεντρώνεται στο επτάτομο έργο Kitāb al-Hayawān, κατά τη συγγραφή του οποίου –όπως είναι αποδεδειγμένο- ο συγγραφέας άντλησε πληροφορίες από το αριστοτελικό σύγγραμμα Περὶ ζῴων ἱστορίαι επιβεβαιώνοντας, συμπληρώνοντας ή ακόμα και απορρίπτοντάς τις. Προς απόδειξη της σημαντικής επίδρασης του βιολογικού περιεχομένου έργου του Σταγιρίτη, παρατίθενται αποσπάσματα τόσο από το αραβικό όσο και από το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Η διατριβή αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, το οποίο έχει ως τίτλο «Ο al-Jāhiz και η πόλη της Βασόρας», μελετάται η ιστορική εξέλιξη της γενέτειρας πόλης του συγγραφέα. Στα τέλη του 8ου αιώνα μ. Χ., η οικονομική άνθησή της οδήγησε σε πνευματική ακμή, ούτως ώστε επέτρεψε να τεθούν τα θεμέλια της θρησκευτικής ισλαμικής κουλτούρας και να αποτελέσει η Βασόρα το κέντρο πολιτισμού και μόρφωσης των απανταχού αραβόφωνων μουσουλμάνων. Συνεπώς, οι εκπρόσωποι της διανόησης που διέμεναν στη Βασόρα κατόρθωσαν να αφήσουν το αποτύπωμά τους και να συμβάλουν στη θρησκευτική αλλά και πνευματική ανάπτυξη του Ισλάμ. Κατά την εποχή αυτή, διαδόθηκε το πολυσύνθετο ρεύμα της adab (λογοτεχνικής και πνευματικής –γενικότερα- παραγωγής) και επικράτησαν οι ορθολογιστικές θεωρίες του κινήματος των mu‘tazila. Στην ήδη υπάρχουσα ακμή του πνεύματος προστέθηκαν στοιχεία της περσικής κουλτούρας, αλλά και της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και στοχασμού, η οποία συντελέστηκε μέσω μεταφράσεων πολλών έργων στην αραβική γλώσσα. Το μεταφραστικό αυτό κίνημα παραλληλίστηκε, μάλιστα, από κορυφαίους επιστήμονες, όπως ο Dimitri Gutas, με τον χρυσό αιώνα του Περικλή και την Αναγέννηση, συντελώντας στην επαφή μεταξύ μεγάλων πολιτισμών, όπως ο ελληνικός της Αρχαιότητας και ο αραβικός του Μεσαίωνα. Με αυτή την κληρονομιά ήρθε σε επαφή το ανήσυχο και διψασμένο για γνώση πνεύμα του Jāhiẓ, όχι μόνο αξιοποιώντας την αλλά συμπληρώνοντάς την και συμβάλλοντας στην εξέλιξη της γνώσης.Η οξύνοια και το συγγραφικό χάρισμα του Jāhiẓ, τα έργα του οποίου απευθύνονταν ταυτόχρονα στο ευρύ κοινό αλλά και στους διανοούμενους, έγιναν σύντομα αντιληπτά και αναγνωρίστηκαν από τον ίδιο τον χαλίφη al-Ma’mūn που έσπευσε να τον χρίσει εκλαϊκευτή του επίσημου δόγματος του κράτους. Η ζωή του αλλά και το πλουσιότατο έργο του αποτελούν αντικείμενο του δεύτερου κεφαλαίου. Μέσω μιας λεπτομερούς παράθεσης του συγγραφικού του έργου και των ενδιαφερόντων του για πολλούς τομείς -βιολογία, ψυχολογία, φιλολογία, επικοινωνία, κοινωνιολογία, θρησκεία, πολιτική- οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως ουμανιστής, μολονότι ο όρος έχει επικρατήσει να αποδίδεται σε εκπροσώπους της διανόησης της Δύσης. Η μακραίωνη περσική λογοτεχνική παράδοση, ωστόσο, αποδεικνύει περίτρανα την ύπαρξη ενός ανθρωπιστικού πνεύματος που μεταδόθηκε στην αμιγώς αραβική σκέψη και κυριάρχησε στα πλαίσια του Ισλάμ. Ο Jāḥiẓ αποτέλεσε για τις γενιές που ακολούθησαν μία από τις πιο λαμπρές προσωπικότητες της εποχής του και θεωρείται ιδρυτής της ορθολογιστικής σχολής των μουταζιλιτών, συγγραφέας πολυάριθμων έργων που ανήκουν στην κατηγορία της adab, αλλά και ο δάσκαλος της ρητορικής. Μελετώντας έργα του, όπως το Kitāb al-Bayān wa ‘l-tabyīn [=Το βιβλίο της κομψότητας και της καθαρότητας της έκφρασης], γίνεται φανερό ότι ο ίδιος ασχολήθηκε με τη θεωρία της «κοινωνικής επικοινωνίας» που μπορεί να συγκριθεί με τη «θεωρία της διαλογικότητας» (theory of discourse) που διατύπωσε στον 20ό αιώνα ο Ρώσος Mikhail Bakhtin (1895-1975). Στο τρίτο κεφάλαιο της διατριβής επιχειρείται η ανάλυση του όρου της ζωο-ψυχολογίας και η εκτίμηση των λογοτεχνικών έργων με θέμα το ζωικό βασίλειο. Μελετάται, επίσης, η συμβολή τους στην ανάπτυξη των βιολογικών θεωριών και της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών, με σημαντικότερο το επτάτομο έργο του Jāhiẓ Kitāb al-Hayawān. Πέραν, όμως, της λογοτεχνίας (adab) οι Άραβες ασχολήθηκαν με τον τομέα της ζωολογίας μέσω διαφόρων άλλων τομέων, όπως εκείνων της θρησκείας (αναφορές του Κορανίου), της φιλοσοφίας και αλλά και της Τέχνης. Ακολουθεί η παρουσίαση του Kitāb al-Hayawān, με αναφορά στις πηγές όπου στηρίχτηκε ο συγγραφέας, τις θεωρίες που αυτός αναπτύσσει, καθώς και τα θέματα που προσεγγίζει σε καθέναν από τους επτά τόμους. Πλήθος ιστοριών που καταγράφουν λεπτομερειακά τη συμπεριφορά μικρών και μεγάλων ζώων, μαρτυρούν την ύπαρξη εξελικτικών θεωριών σε πρώιμο στάδιο, οι οποίες αναπτύχθηκαν πολύ αργότερα κατά τον 19ο αιώνα από τον Δαρβίνο, τον Λαμάρκ και τους υπόλοιπους υποστηρικτές της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών. Το Kitāb al-Hayawān καλύπτει μία ευρεία θεματολογία, καθώς δεν προσφέρει μόνο πληροφορίες που αφορούν στα ζώα και στο φυσικό περιβάλλον, αλλά εμπεριέχει γνώσεις σχετικές με τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και τη θρησκεία. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο Jāhiẓ οφείλει κατά ένα μεγάλο μέρος τόσο τη φήμη του όσο και το πέρασμά του στο μύθο στο μνημειώδες αυτό έργο. Στο τέταρτο -και τελευταίο- κεφάλαιο με τίτλο «Το αριστοτελικό έργο Περὶ ζῴων ἱστορίαι ως πηγή του Kitāb al-Ḥayawān [Βιβλίου των ζώων] του Jāḥiẓ» η μελέτη αρχικά επικεντρώνεται στον Αριστοτέλη και την βαθύτατη επίδραση που άσκησε συντελώντας στη γένεση της αραβο-ισλαμικής φιλοσοφίας, αρχή γενομένης κατά την περίοδο της κυριαρχίας της δυναστείας των Ομεϊάδων και των Αβασσιδών, οπότε έλαβε χώρα μεγάλης σημασίας μεταφραστική προσπάθεια των έργων του στην αραβική γλώσσα. Εν συνεχεία, καταγράφεται η συμβολή του στη θεμελίωση της επιστήμης της Βιολογίας με τη μελέτη μιας σειράς σχετικών συγγραμμάτων του -Περὶ ψυχής, Περὶ ζῴων γενέσεως, Περὶ ζῴων μορίων- με έμφαση στο έργο Περὶ ζῴων ἱστορίαι, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και άντλησης πληροφοριών του Jāhiẓ. Ο Άραβας συγγραφέας κάνει συχνές αναφορές στο όνομα του Σταγιρίτη αποκαλώντας τον «συγγραφέα της Λογικής» και βασίζεται στις παρατηρήσεις και τις θεωρίες που ανέπτυξε ο Αριστοτέλης στο Περὶ ζῴων ἱστορίαι, τις οποίες επιβεβαιώνει, συμπληρώνει αλλά και, ενίοτε, αναιρεί. Η συγκριτική μελέτη των δύο έργων ολοκληρώνεται με την παράθεση αποσπασμάτων από το Kitāb al-Ḥayawān (με ελληνική μετάφραση) και το Περὶ ζῴων ἱστορίαι προς απόδειξη της εμβριθούς μελέτης του αριστοτελικού έργου από τον φιλομαθή και πολυγραφότατο Jāhiẓ. Το παράρτημα που ακολουθεί περιλαμβάνει μικρογραφίες του Kitāb al-Ḥayawān από χειρόγραφο που φυλάσσεται στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου, καθώς και αναλυτική παράθεση των θεμάτων που πραγματεύεται ο Jāhiẓ στο εν λόγω έργο, έτσι όπως έχουν κατηγοριοποιηθεί από τον μεγάλο Ισπανό αραβιστή Miguel Asin Palacios. Επίσης παρατίθενται εικόνες δύο γραμματοσήμων αραβικών κρατών (Συρίας και Κατάρ), τα οποία κυκλοφόρησαν προς τιμή του Jāhiẓ και παρέχουν φανταστική απεικόνιση της μορφής του. Τέλος, παρατίθεται εκτενέστατη βιβλιογραφία περί των σχετικών πηγών, οι οποίες προέρχονται κυρίως από ξενόγλωσσα -κυρίως αραβικά- έργα, και των βοηθημάτων.