Ο ρόλος των ΜΜΕ στη διαμόρφωση κοινωνικής αντίληψης για την τρομοκρατία στην Ελλάδα

Abstract

The “New Generation of Greek Terrorism” as it is being called in contrast to the “Old Generation of Terrorists” (November 17th) or the 5th Generation of Greek Terrorism, is an interesting case of study for it appears to have certain characteristics that make it unique in its typology, causes and profile. Although it seems to have some key features and characteristics that make it unique in Greece and in Europe it also seems to have a direct link to the old generation of terrorism in Greece. This direct link to the old generation of Greek Terrorism is related to its ideology (the Far or Extreme Left social movement) originating back in the 1970s in Greece and in Europe (especially Italy). This ideology is considered to be “the Fountain of life” for the New Generation of Greek Terrorism because - especially in the context of the current economic crisis- it seems to be attractive and appealing to many youngsters (students in particular) who believe that it is through the revolution or an armed struggle that they can overturn a corrupt “system” favoring a whole “clan” of capitalists and key players (bankers, media representatives, businessmen, politicians etc.) to suppress the majority of the Greek population( see www.indymedia.gr ). It is the aim of this dissertation to focus on the side of Greek terrorism related to the concept of Security and the construction of fear through Media frames. It is true that what we mostly know about terrorism derives from the information presented to the general public through the Media. The Media on the other hand whose central role on the dissemination of information and in shaping public opinion undoubted rely heavily upon the key player in Security (Hellenic Police) to get the information they need on the trends and developments in terrorism. This information is usually twofold: The first one has to do with the hard facts and data on terrorism like its targets, its operational capacity, the weapons it uses (bombs, pistols, rifles etc.) and the profiling of the alleged members of terrorist organizations (especially those arrested). A major case in this kind of information has to do with the analysis of a certain incident that took place at a given time (e.g. a bomb explosion in the Central Bank of Greece, a bomb at a shopping Mall in the Northern Suburbs of Athens etc.) considered and identified as a terrorist act. In this case the incident is analyzed in all its details and highlighted in every possible angle by the Media in order to demonstrate that terrorism can strike anywhere and might cause heavy casualties along with material damages. The heavier the incident the more detailed the analysis especially on the facts and the data emerging by the information provided by the Media. It is through these data though that the general public perceives the idea that terrorism is a real threat for social peace and security. The second one has to do with the concept of “terrorism forecasting”. Terrorism forecasting refers to the hypothesis as to where the next terrorist incident will take place, which will be the next target or what place the terrorists will choose as their main target terrorism, what will try to achieve in the future, how it operates (new methods, ways of getting its weapons, relations with other criminals etc.) This hypothesis and the information used to substantiate it is based mostly on “speculation” as it is expressed by the key player is Security (the Hellenic Police). Usually the Media present their story about terrorism, in the form of an article summarizing information “leaked” unofficially to certain journalists by the Hellenic Police presented usually as information based on the analysis of higher ranking officers (usually anonymous). This is the kind of information related to “Terrorism forecasting”. It is like the Greek Media supported by the key player in Security keep terrorism up to day with articles and stories appearing at periods where there is not a single incident about terrorism. These articles and stories are nothing but a “tool” to unlock in the mind of the reader that terrorism is always present. This constant reminiscence of the presence of terrorism and for events related to it that will happen in the future, take the form of an information model whose goal is to strengthen the notion of Security. Since language is the key in the Media to create a strong narrative that will have a lasting impact on the reader then the stories about “terrorism forecasting” create a reality about terrorism that has not been proven (based on hard facts and data) but is about to make itself present again and at any given time. These stories unsubstantiated by events but based only on analyses and reports by the Police that pass as information to the Media, create an atmosphere of uncertainty in public life and the most important is that they cause fear for the “unknown”, the “unexpected” and the “element of surprise” not only as to where the next incident will take place but also as to how terrorism changes, becomes stronger, recruits new members and evolves on time. Even though the fear about terrorism in Greece does not take the same form as the “The War on Terror” has taken in the Western Media still remains a key factor that keeps terrorism high in public agenda and in the Greek public life. The fear for the “unknown” based on a well documented analysis aims to change our perception about what citizens believe for terrorism and how it can affect their lives.

Η σχέση Τρομοκρατίας, ΜΜΕ και Κοινωνίας αποτελεί ένα πεδίο μακροχρόνιας έρευνας και ανάλυσης. Πρόκειται για μια δυναμική σχέση η οποία εξελίσσεται και μεταβάλλεται διαρκώς, ανάλογα με τις συνθήκες, τις ιστορικές περιστάσεις, τις πολιτικές, τις οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες. Η σχέση αυτή εμφανίζεται σε όλες τις μορφές και εκφάνσεις της τρομοκρατίας ενώ η δυναμικότητά της και η μεταβλητότητα που την χαρακτηρίζουν απεικονίζονται στην Ακαδημαϊκή-βιβλιογραφική έρευνα. Η τελευταία μάλιστα, δείχνει να εμπλουτίζεται συνεχώς καθώς ανακαλύπτει διαρκώς νέα δεδομένα και νέες παραμέτρους, που αλλάζουν και πολλές φορές αποδομούν παραδοσιακά κατεστημένες αντιλήψεις και θέσεις. Στο σύντομο ιστορικό το οποίο θα παρατεθεί ακολούθως, αναδεικνύεται τόσο η ρευστότητα της σχέσης αυτής όσο και της έννοιας της τρομοκρατίας, η οποία, παρόλο που χρησιμοποιείται ευρύτατα, δεν έχει αποσαφηνιστεί επακριβώς ούτε χρησιμοποιείται κατά τον ίδιο τρόπο από Διεθνείς Οργανισμούς, Κυβερνήσεις, ακόμη και Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, Ινστιτούτα ή Δεξαμενές Σκέψης. Επειδή βέβαια το φαινόμενο της τρομοκρατίας είναι ιδιαίτερα παλιό, στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής δεν είναι να παρακολουθήσει την ιστορική της εξέλιξη ούτε και να αντιμετωπίσει ως ιστορικό αφήγημα τον τρόπο με τον οποίο η τρομοκρατία χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ στη βάση της αρχής της αμοιβαιότητας, δηλαδή στο πώς τρομοκρατία και αντιτρομοκρατία χρησιμοποιούν ιστορικά τα ΜΜΕ για να «περάσουν τα μηνύματά τους στην Κοινή Γνώμη», ή για να προβούν σε «καμπάνιες δημοσιότητας». Αντίθετα, στόχος της είναι να εστιάσει σε μία ιδιαίτερη πτυχή της σχέσης ΜΜΕ και τρομοκρατίας, αυτή του «πλαισίου Ασφάλειας». Το «πλαίσιο Ασφάλειας» εμφανίζεται ως «μοντέλο» πληροφόρησης μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και τα τρομοκρατικά χτυπήματα στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης. Το Πλαίσιο Ασφάλειας στην Ελλάδα φαίνεται να κερδίζει έδαφος μετά την εξάρθρωση της 17ης Νοέμβρη και την εμφάνιση νέων τρομοκρατικών ομάδων, ενώ συμβαδίζει με το Δόγμα Ασφάλειας το οποίο αναπτύχθηκε από την ΕΛ.ΑΣ. την ίδια περίοδο. Το Πλαίσιο Ασφάλειας αντανακλά την σχέση του Ελληνικού Κρατικού Φορέα για την Ασφάλεια (Aστυνομία) με τα ΜΜΕ, όπου η ροή πληροφόρησης εισέρχεται σε συγκεκριμένα «καλούπια» και εστιάζεται σε συγκεκριμένα κομμάτια της τρομοκρατίας όχι μόνο σε σχέση με συγκεκριμένες επιθέσεις, αλλά και γενικότερα με το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Το πλαίσιο Ασφάλειας λειτουργεί ουσιαστικά ως «δεξαμενή» μέσα στην οποία εντάσσονται τα επιχειρησιακά δεδομένα της τρομοκρατίας, οι στόχοι, οι επιθέσεις, οι διεθνείς και εγχώριες συνεργασίες, το προφίλ των τρομοκρατών, έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα να αναδεικνύει ότι η Ασφάλεια είναι απαραίτητη για τον έλεγχο των ομάδων αυτών, ότι ο αγώνας είναι συνεχής και ότι το «μέλλον» είναι πολλές φορές αβέβαιο. Γιατί – παρόλο που κάποιες από τις ομάδες αυτές φαινομενικά εξαρθρώνονται ύστερα από συλλήψεις των μελών τους – αποδεικνύεται ότι τελικά έχουν την ικανότητα να αναγεννιούνται, να ανασυγκροτούνται και να μπορούν να συνεχίζουν σε ένα μέλλον όπου ο «ήλιος ανατέλλει ξανά», παρά τα όποια χτυπήματα έχει δεχτεί. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι το Πλαίσιο Ασφάλειας βασίζεται εν πολλοίς σε «στοιχεία» τα οποία πηγές του Κρατικού Φορέα περνούν στα ΜΜΕ και βέβαια με τέτοιο τρόπο που να διατηρούν το στοιχείο της αβεβαιότητας και του μυστηρίου για την ύπαρξη της τρομοκρατίας στην Ελλάδα και ιδιαίτερα για την επιχειρησιακή της ικανότητα να απειλεί την ευημερία και την ανάπτυξη της χώρας. Παράλληλα η ερμηνευτική των στοιχείων τα οποία «διαρρέονται» στα ΜΜΕ από συγκεκριμένους δημοσιογράφους λειτουργεί ως «φυτώριο» καλλιέργειας έντονων συναισθημάτων της Κοινής Γνώμης, με κυρίαρχο αυτό του «φόβου», καθώς συνεχώς εμπλουτίζεται από επιχειρησιακά δεδομένα που επιτείνουν το «άγνωστο» και το «πιθανό» με αφετηρία είτε συγκεκριμένα γεγονότα είτε ερευνητικά δεδομένα. Το πλαίσιο δεν έχει σταθερή πορεία και εξέλιξη, καθώς τα ΜΜΕ φροντίζουν να κλιμακώνουν ανά περιόδους το ενδιαφέρον τους για την τρομοκρατία, προκειμένου αυτή να μην περάσει στην «λήθη», αλλά να είναι συνεχώς στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Για να γίνουν καλύτερα κατανοητά τα παραπάνω, η παρούσα διατριβή, πέρα από την αντίστοιχη θεωρία που συνοδεύει το πλαίσιο Ασφάλειας, θα εστιάσει στην πιο πρόσφατη και ακόμη ενεργή τρομοκρατική οργάνωση, τη «Συνωμοσία των Πυρήνων της Φωτιάς». Μέσα από τη δράση της οργάνωσης αυτής, όπως καταγράφεται στα ΜΜΕ, θα γίνει προσπάθεια να αναδειχτούν οι τρόποι με τους οποίους τα ΜΜΕ λειτουργούν ως μοχλός ενεργοποίησης και συντήρησης του πλαισίου Ασφάλειας σε επίπεδο πληροφόρησης και ενημέρωσης της Κοινής Γνώμης. Μέσω των ΜΜΕ δημιουργούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις προκειμένου όχι μόνο να διατυπωθεί η «επίσημη θέση» (κυβερνητική θέση) του κυρίαρχου παράγοντα για την Ασφάλεια σχετικά με την εξέλιξη της τρομοκρατίας, την επιχειρησιακή της ικανότητα και τις μελλοντικές προοπτικές της, αλλά και να καλλιεργηθούν οι κατάλληλες απόψεις και αντιλήψεις στην Κοινή Γνώμη για την τρομοκρατία, μέσα σε ένα κλίμα έντονου φόβου και πιθανών τρομοκρατικών χτυπημάτων που θα έχουν αντίκτυπο στην κοινωνία και τους ανθρώπους. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο στην παρούσα διατριβή είναι και η αντιδιαστολή (πάντα μέσα από τα ΜΜΕ) της συγκεκριμένης τρομοκρατικής οργάνωσης (κυρίως μετά τις συλλήψεις των μελών της το 2011) με τον γενικότερο «φόβο» για την ικανότητα της τρομοκρατίας να ανατρέψει την κοινωνική ειρήνη, όπως τουλάχιστον εμφανίζεται ως πληροφόρηση στα ΜΜΕ, ενώ αντανακλά και πάλι την επίσημη θέση του Κρατικού Φορέα για την τρομοκρατία. Τα ερωτήματα τα οποία τίθενται είναι πολλά και αφορούν κυρίως στο αν πραγματικά αυτή η «νέας γενιάς» τρομοκρατία ή – όπως πολλές φορές τα ΜΜΕ αποκαλούν τα στελέχη των «Πυρήνων της Φωτιάς» – οι «μικροί ή τα μωρά της τρομοκρατίας», συνιστούν πραγματική απειλή για το σύγχρονο περιβάλλον ασφάλειας αλλά και για την κοινωνική τάξη και ηρεμία. Η απειλή βέβαια επεκτείνεται πέρα από τη συγκεκριμένη ομάδα και σε άλλες τρομοκρατικές ομάδες οι οποίες δρουν στη χώρα και συνθέτουν το τοπίο της τρομοκρατίας νέας γενιάς. Η δημιουργία του κατάλληλου Πλαισίου Ασφάλειας, αλλά και οι «κλιμακώσεις» της δημοσιογραφικής κάλυψης από πλευράς ΜΜΕ, προκειμένου σε μελλοντικό χρόνο να αναδειχτεί η επιχειρησιακή ικανότητα της σύγχρονης τρομοκρατίας και η ικανότητά της να ανασυγκροτείται κάθε φορά που υπάρχει ένα «καίριο χτύπημα» εναντίον της, συμβάλλουν στην κατεύθυνση αυτή. Σημαντικό επίσης είναι και το ζήτημα που αφορά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στη σύγχρονη τρομοκρατία (ιδιαίτερα σε σχέση με την οργάνωση «Συνωμοσία των Πυρήνων της Φωτιάς») στην Ελλάδα, καθώς και το γιατί τελικά (όπως παρουσιάζεται από τα ΜΜΕ) η «νέα» αυτή τρομοκρατία δεν μπορεί να «συγκεκριμενοποιηθεί» (από πλευράς ιδεολογίας, συμμετοχής και συγκρότησης), μιας και συχνά βλέπουμε το παλιό να συναντά το νέο, ή οι «παππούδες» και οι «νέοι» της τρομοκρατίας να συνεργάζονται (σύμφωνα πάντα με την επίσημη ενημέρωση και πληροφόρηση) με τους «εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου» οι οποίοι παρέχουν το κατάλληλο οπλοστάσιο προκειμένου να πετύχουν στις ενέργειές τους. Η ρευστότητα αυτή επιτρέπει τη δημιουργία του κατάλληλου πλαισίου Ασφάλειας, το οποίο είναι το ίδιο με αυτό που αναδείχτηκε μετά την 11η Σεπτεμβρίου και εξακολουθεί να κυριαρχεί σε διεθνές επίπεδο. Έτσι τα ΜΜΕ, με τη δημιουργία του κατάλληλου πλαισίου, βοηθούν ώστε να είναι σαφής ο διαχωρισμός μεταξύ του «εμείς» και των «άλλων». Υπό αυτό το πρίσμα, «εμείς» είμαστε όσοι πληροφορούμεθα και διαβάζουμε για την τρομοκρατία, πιστεύουμε και εμπεδώνουμε (μέσα από την πληροφόρηση που μας δίνεται) την ικανότητά της να προκαλέσει «συλλογικό κακό», και αναπτύσσουμε τις κατάλληλες συναισθηματικές και γνωσιολογικές αντιδράσεις, προκειμένου το πλαίσιο της Ασφάλειας να είναι «συμπαγές» και τίποτε να μην το διαπερνάει. Αντίστοιχα, οι «άλλοι» είναι αυτοί που προκαλούν «φόβο», αυτοί που έχουν την ικανότητα να μπορούν να ανατρέψουν τη ζωή μας και να προκαλέσουν αναταραχές σε όλα τα επίπεδα. Και πάλι οι «άλλοι» μπαίνουν στο πλαίσιο ανάλογα με το «κλίμα» που θέλουν να καλλιεργήσουν τα ΜΜΕ: κλίμα ανασφάλειας και φόβου είτε μετά από κάποιο τρομοκρατικό χτύπημα είτε βάσει της μελλοντικής επιχειρησιακής της ικανότητας είτε με την «συσπείρωση» παλαιών και νέων τρομοκρατών. Κατά συνέπεια η λογική του πλαισίου Ασφάλειας μέσω της «πληροφόρησης» φαίνεται να αποδίδει αποτελέσματα κυρίως στη διαμόρφωση μίας «ταυτότητας» για την Ασφάλεια η οποία είναι απαραίτητη για τη διάκριση των ορίων μεταξύ της Δημόσιας Τάξης και του αντίπαλου δέους, δηλαδή της τρομοκρατίας. Ιστορικά, η μεταβλητή των ΜΜΕ έχει αποδειχτεί ιδιαίτερα καθοριστική για την εξέλιξη της τρομοκρατίας, τους σκοπούς της, τις δράσεις της και τελικά την προβολή των αιτημάτων της, ενώ επίσης διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη εποχή για την εμπέδωση από την Κοινή Γνώμη του δόγματος της Ασφάλειας, ένα δόγμα το οποίο διαμορφώθηκε και συνεχώς επικαιροποιείται από τον κυρίαρχο παράγοντα σε κυβερνητικό/κρατικό επίπεδο, δηλαδή την Αστυνομία και ειδικότερα την Αντιτρομοκρατική Υπηρεσία. Πάντα βέβαια εντός του πλαισίου Ασφάλειας, όπως αυτό οριοθετείται από τα ΜΜΕ. Με τον τρόπο αυτό, τα ΜΜΕ πετυχαίνουν έναν επιπλέον στόχο: την αναγωγή της τρομοκρατίας σε ζήτημα Δημόσιας Πολιτικής, το οποίο βρίσκεται πάντα ψηλά στην ατζέντα της Δημόσιας συζήτησης. Ο στόχος αυτός συμπίπτει με τον στόχο του κυρίαρχου παράγοντα της Ασφάλειας για την διατήρηση της τρομοκρατίας ως μία εν δυνάμει απειλή για την κοινωνία και τη Δημόσια Τάξη και Ασφάλεια.