Ο ρόλος των Βακουφιών και των χορηγών τους στην ανάπτυξη της πρώιμης οθωμανικής πόλης στην Θράκη και την Βιθυνία (1370 - 1420): αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά και ιστορικά τεκμήρια

Abstract

The main focus of this dissertation is the investigation of the role of the “vakif” institution, as a mean for the creation and development of the early ottoman city in Bithynia and Thrace, towards the end of the 14th and early 15th century. In this research, an effort was made to correlate the production of urban space within the early ottoman city with the social and economic developments of the same period. The aim was to demonstrate the relation between spatial organization and socioeconomic structures and particularly those among spatial and institutional aspects of “vakif” institutions and their related “külliye”. This approach includes the detailed analyses of “vakif” as institution and its implementation within the ottoman frame, together with its correlation with the progressively centralized ottoman administration. Within the frame of the ottoman system of land possession the sultan prevails as the sole administrator of state land property. This social role of the sultan and the efforts made by him for the integration of various social groups of the early ottoman society (within the frame of his centralized administration) are both successfully combined and serviced by the gradual implementation of the “vakf” institution, during the 14th century, as the sole institution servicing the erection of urban infrastructure. The thorough analyses of selected case studies of sultanic and non sultanic “vakif” (like the ones of Evrenos, Murat I and Beyazit I), whose buildings were erected and legally established during the period of our interest, revealed the close relation between “vakif” as institution and the political developments of the time, as well as, the multiple experimentations for the creation of urban space during the Early Ottoman Period. Research has proved the use of “vakif” institution as a mean for establishment of sultanic authority over the rest of the ottoman elite groups, as well as, its clear use as urban planning instrument, during the development of older and later urban hubs of the area, always within the frame of the new role for cities as regional markets. In the various case studies presented and analyzed in this volume, the architectural and urbanistic formation of the “vakif” (in the form of a “külliye”) is correlated with preexisting urban structures and political ambitions of the their occasional patrons, in order to provide a complete interpretation of their social meaning and urban function.

Κύριο θέμα και σκοπός σύνταξης της διατριβής είναι η διερεύνηση του ρόλου του θεσμού των Βακουφιων στην δημιουργία και οργάνωση της πρώιμης οθωμανικής πόλης στην Βιθυνία και την Θράκη στο τέλος του 14ου και τις αρχές του 15ου αιώνα. Στην παρούσα έρευνα επιχειρήθηκε ο συσχετισμός της παραγωγής του χώρου της οθωμανικής πόλης, με τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις της ίδιας περιόδου. Στόχος ήταν να αναδειχθεί η σχέση μεταξύ χωρικής οργάνωσης και κοινωνικοοικονομικών δομών και ιδιαίτερα, η θεσμική και χωρική υπόσταση του θεσμού των βακουφιών και των «külliye» τους. Ο τρόπος προσέγγισης του θέματος περιλαμβάνει την διεξοδική ανάλυση του θεσμού του βακουφιού και του ιστορικού της εφαρμογής του στην οθωμανική πραγματικότητα, καθώς και την συσχέτισή του με την προοδευτικά συγκεντρωτική οθωμανική διοίκηση. Στα πλαίσια του οθωμανικού γεωκτητικού συστήματος, ο σουλτάνος αναδεικνύεται σε απόλυτος διαχειριστής των κρατικών γαιών. Η διευρυμένη χρήση του θεσμού του βακουφιού και η προοδευτική παγίωσή του, μέσα στον 14ο αιώνα, ως του αποκλειστικού θεσμού δημιουργίας υποδομών στην οθωμανική πόλη, συμπίπτει με και υπηρετεί άριστα την συγκεντρωτική εξουσία του σουλτάνου και τις προσπάθειες κοινωνικής ενσωμάτωσης των διαφόρων φυγόκεντρων στοιχείων της πρώιμης οθωμανικής κοινωνίας. Η αναλυτική εξέταση μερικών ενδεικτικών περιπτώσεων σουλτανικών και μη βακουφιών (βακούφι Εβρενός, Μουράτ Ά, Βαγιαζήτ Α) που οικοδομούνται και θεσμοθετούνται την περίοδο μελέτης, αποκαλύπτει την σχέση ανάμεσα στον θεσμό του βακουφιού και τις πολιτικές εξελίξεις της περιόδου αλλά και τους πολλαπλούς πειραματισμούς στην δημιουργία αστικού χώρου κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο. Η έρευνα απέδειξε τόσο την χρήση του θεσμού των βακουφιών ως μέσου επιβολής της σουλτανικής εξουσίας στις υπόλοιπες ομάδες της οθωμανικής ελίτ, όσο και την σαφή πολεοδομική τους χρήση, για την αναδιοργάνωση παλαιότερων και νεότερων αστικών κέντρων της περιοχής, μέσα στα πλαίσια του νέου οικονομικού ρόλου της οθωμανικής πόλης–αγοράς. Στα επιμέρους παραδείγματα που αναλύονται, συσχετίζεται η αρχιτεκτονική και πολεοδομική συγκρότηση των βακουφιών (külliye) με τις προϋπάρχουσες οικιστικές δομές και τις πολιτικές επιδιώξεις των χορηγών –πατρώνων των ιδρυμάτων αυτών.