Το καθ' εαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου και η εποχή του (1828-1888)

Abstract

This doctorate thesis discusses the personality and lifework of the Cretan cleric Nikandros Zannouvios, who lived between 1828-1888. After emigrating to Athens from Crete (1951) he served as a tutor in middle education. He wrote books and articles in Athenian newspapers of the time adverting to major events occurring in political, educational, ecclesiastical grounds. The principal aim is to comprehensively approach the deportment of Zannouvios in the ecclesiastical, political and social life of the small Greek State at that time from within his own ecclesiastical-ideological identity, him being not an illustrious person who has moved along the ideological circle of Theoklitos Farmakides. This study is mainly based upon the analysis of an unpublished codex conducted by him under the title “The lifework of Nikandros Zannouvios of Crete”, as well as his writings: a) “The sacred ritual of the mystery of Holy Eucharist”, b) “Sacred History” and c) “Sacred Catechism”. A compilation of articles of Nikandros were also employed, such as “The reformation of the clergy”, “Russia and the Bulgarian Problem” and his extensive collection of articles published in the daily press of Athens. Concerning the methodology followed, it has been a combination of historical-theological, liturgical and systematic analysis. The following points derive out of this research: a) the controversial liturgical points in his work are considered within the framework of an innovative movement in the field; b) the theological thought of Nikandros always moves between two poles, on the one side based on the orthodox ecclesiastical tradition and the western scholastic or protestant theological thought on the other, depending on the thematic; c) fully inspired by the ideals of heterocthonism, Nikandros constitutes a typical case bearing the newly born ethnic ideology, the way it came about in 19th century as an outcome of the notions of european and modern greek enlightenments; d) concerning the political outlook of anti-Russian Zannouvios, him, being a supporter of the second phase of the Great Idea, belongs to the opposition political circles against the Bavarian monarch Otto, nevertheless he happens to be a devotee to King George I. of Greece; e) regarding the Cretan issue, an ideological–political conversion took place in the reflection of Nikandros: the ever friendly to British Zannouvios will adopt a circumspect position against their foreign policy, being constantly dedicated to the idea of integration of Crete to the Greek State; f) for the issue of the Autocephaly of the Church of Greece, Nikandros, deeply affected by the views and assessments of Farmakides, contributed to their dissemination through his literature in the beginning of 1860s. His proposals were determined by the principles of a prompt rival against the Synodical Decree of 1850; and h) the posture of Zannouvios towards the Ecumenical Patriarchate has never been constant and invariable. As a landmark of his changing attitude may be counted the Greek revolution of 1821 and the Bulgarian Issue, leading Nikandros to propose an intergovernmental collaboration between the Greek and Ottoman states.

H διδακτορική διατριβή διαπραγματεύεται τη μορφή και τη δράση του κρητικού κληρικού Νικάνδρου Ζαννουβίου, ο οποίος έζησε μεταξύ των ετών 1828 – 1888 και δραστηριοποιήθηκε στο ελλαδικό κέντρο, την Αθήνα, ως καθηγητής σε σχολεία της μέσης εκπαίδευσης με συγγραφική δραστηριότητα, αρθρογραφώντας, μεταξύ άλλων, στις αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής για τα μείζονα πολιτικά, εκπαιδευτικά, εκκλησιαστικά και εθνικά δρώμενα. Στόχος είναι η αναλυτική προσέγγιση της δράσης του Ζαννουβίου στην εκκλησιαστική, πολιτική και κοινωνική ζωή του τότε ελλαδικού κρατιδίου μέσα από την προσέγγιση της προσωπικότητας και την εν γένει ταυτότητας, εκκλησιαστικής και ιδεολογικής, ενός αγνώστου προσώπου που κινήθηκε στον ιδεολογικό κύκλο του Θεόκλητου Φαρμακίδη. Η μελέτη βασίσθηκε στην ανάλυση ενός ανεκδότου κώδικα του Ζαννουβίου ο οποίος επιγράφεται «Τά καθ᾽ ἑαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ ἐκ Κυδωνίας Κρήτης», ως και στα λοιπά συγγράμματά του: α) «ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας», β) «Ἱερά Ἱστορία», και γ) «Ἱερά Κατήχησις». Χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, οι συλλογές άρθρων του Νικάνδρου («Ανάλεκτα», «Ποικίλα», «Ἡ ἀναμόρφωσις τοῦ κλήρου», 2 «Ἐπιτάφιοι λόγοι» για τους πεσόντες στον αγώνα της κρητικής επαναστάσεως, «Ἡ Ρωσία καί τό Βουλγαρικό ζήτημα») και η εκτενή αρθρογραφία του στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο της εποχής (σε 14 διαφορετικές εφημερίδες). Αναφορικά με την μέθοδο που ακολουθήσαμε θα πρέπει να λεχθεί ότι το ίδιο το θέμα υπαγόρευσε τον συνδυασμό της ιστορικοθεολογικής με τη λειτουργική και τη συστηματική ανάλυση. Από την έρευνα διεφάνη, μεταξύ άλλων, ότι: α) τα υπό εξέταση αμφιλεγόμενα σημεία του λειτουργικού συγγράμματος του Ζαννουβίου εντάσσονταν στο πλαίσιο ενός λειτουργικού νεωτερισμού, β) η θεολογική σκέψη του Νικάνδρου κινείται πάντοτε μεταξύ ενός διαρκούς εκκρεμμούς, εναλλασσόμενη μεταξύ των δύο πόλων αυτού, της ορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης από την μία και της δυτικής σχολαστικής ή της προτεσταντικής θεολογικής σκέψεως από την άλλη, κατά περίσταση, γ) ο Νίκανδρος Ζαννούβιος, εμφορούμενος από τα ιδεώδη του ετεροχθονισμού, αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα εκφραστού της νέας εθνικής ιδεολογίας, όπως αυτή προέκυψε τον 19ον αιώνα ως απότοκο των ιδεωδών του ευρωπαϊκού και του νεοελληνικού διαφωτισμού, δ) σχετικά με την πολιτική τοποθέτηση του αντιρωσιστή Ζαννουβίου, ούτος, ως υποστηρικτής της β’ φάσης της Μεγάλης Ιδέας, ανήκε στους κύκλους πολιτικής σκέψεως που αντιπολιτευόταν τον βαυαρό μονάρχη Ὸθωνα αλλά και συνταυτιζόταν πολιτικά με τον βασιλέα Γεώργιο Α’, ε) περί του Κρητικού Ζητήματος συνετελέσθη μία αξιοσημείωτη ιδεολογικο - πολιτική μεταστροφή στην σκέψη του Νικάνδρου: ο αγγλόφιλος Ζαννούβιος θα υιοθετήσει επιφυλακτική στάση έναντι της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής, παραμένοντας αταλάντευτα προσκολλημένος στην ιδέα της ενώσεως της γενέτειράς του με την Ελλάδα, στ) στο ζήτημα του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος ο Νίκανδρος, έχοντας υπόψιν τις σχετικές θέσεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη, συνέβαλε στην αναπαραγωγή των μέσα από την αρθρογραφία του στις αρχές του 1860. Οι σχετικές προτάσεις του κινούνταν εντός πάντοτε του πλαισίου σκέψεως ενός συνεπούς αντιτομιστή και εκφραστή του εθνικοθρησκευτικού ιδεώδους, και ζ) η στάση του Νικάνδρου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου δεν υπήρξε συνεπής και αμετάπτωτη, προσηλωμένη σταθερά σε μία διηνεκή αμφισβήτηση της αποστολής και δράσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ως ορόσημα της αλλαγής στάσεως θεωρούνται η ελληνική επανάσταση του 1821 και η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος, όπερ και οδήγησε τον Ζαννουβίο στην πρόταση περί διακρατικής συνεργασίας Ελλάδας και Υψηλής Πύλης.