Εκκλησία και έθνος: Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων απέναντι στο βουλγαρικό ζήτημα (Β' μισό 19ου αιώνα)

Abstract

The thesis examines the role and policy of the Greek Orthodox Patriarchate of Jerusalem in the Balkans from the end of the Crimean War (1856) to the establishment of the Bulgarian Exarchate (1870) and the Bulgarian schism (1872). It mainly examines the stance of the Patriarch of Jerusalem Cyril II (1845-72) towards the Bulgarian Question particularly the events that led to the schism between the Bulgarian Church and the Ecumenical Patriarchate. Cyril’s refusal to sign the Synodical Horos which condemned the members of the Bulgarian Exarchate as schimatics (in opposition with the Ecumenical Patriarchate and the Brotherhood of the Holy Sepulchre which caused his deposition) is placed in the wider context of the international diplomacy and political antagonisms of the period and the complex problems Cyril faced. At the same time, the study of hitherto unexplored sources cast light on unknown aspects of Cyril’s personality, his activities and his work. Taking the Bulgarian Question as a point of departure, the thesis also investigates the general policy of the Patriarchate of Jerusalem vis-a-vis the other ecclesiastical centres (Ecumenical Patriarchate Bulgarian Exarchate) and political ones (Western Powers, Russia, Greece, Bulgarians and the United hegemonies of Wallachia-Moldavia). The core of the source material is based on the hitherto unpublished correspondence of the Metochion (Dependency) of the Holy Sepulchre in Constantinople with the Patriarchate of Jerusalem. Other contemporary unedited primary sources (Greek, Bulgarian, Russian and English) were also used as well as published primary and secondary material. The research followed standard methodology transcription of the aforementioned correspondence analysis and cross-examination of information contained therein with other sources followed by a study and interpretation of this information in the wider historical context and discussion in that period concerning the Bulgarian national feeling and the political claims, which resulted from the extension in the Balkans of the European political model of nation-state. The most important conclusion in the thesis is that in examining Bulgarian Question the study of the Patriarchate of Jerusalem as an ecclesiastical and at the same time geo-political factor contributes to a better understanding of the complex networks of antagonisms in the Balkans in a critical period when ecclesiastical issues became points for negotiation and hence were expressed in secular terms in the process of their evolving from the theocratic context of the old empires to the sphere of secular politics.

Η διατριβή εξετάζει το ρόλο και την πολιτική του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στη Βαλκανική από το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου (1856) έως τη συγκρότηση της Βουλγάρικης Εξαρχίας (1870) και το Βουλγάρικο σχίσμα (1872). Εξετάζεται κυρίως η στάση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κυρίλλου Β’ (1845-72) απέναντι στο Βουλγάρικο Ζήτημα (ΒΖ) και ειδικότερα στα γεγονότα που οδήγησαν στο σχίσμα της Βουλγαρικής Εκκλησίας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η αρνητική στάση του Κυρίλλου να προσυπογράψει τον Συνοδικό Όρο που καταδίκασε τους Βούλγαρους εξαρχικούς ως σχισματικούς (γεγονός που θα τον φέρει αντιμέτωπο με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Αγιοταφική Αδελφότητα και θα έχει ως αποτέλεσμα την έκπτωση του από τον Πατριαρχικό θρόνο) εντάσσεται στο ευρύτερο ανταγωνιστικό διπλωματικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτός έδρασε και των πολύπλοκων προβλημάτων που αντιμετώπισε. Παράλληλα, μέσα από αδιερεύνητες πηγές φωτίζονται άγνωστες πτυχές της προσωπικότητας, της δράσης και του έργου του Κυρίλλου. Με άξονα το ΒΖ ερευνάται επιπρόσθετα η γενικότερη πολιτική του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ως εξωβαλκανικού κέντρου εξουσίας σε σχέση με τα υπόλοιπα κέντρα τόσο εκκλησιαστικά (Οικουμενικό Πατριαρχείο, Εξαρχία) όσο και πολιτικά (δυτικο-ευρωπαϊκές Μ. Δυνάμεις Ρωσία, Ελλάδα, Βούλγαροι και οι Ηνωμένες ηγεμονίες Βλαχία-Μολδαβία). Ο βασικός κορμός των πηγών προέρχεται από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Μετοχίου του Πανάγιου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη (ΜΠΤΚΠ) με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Μελετήθηκαν και άλλες ελληνικές, βουλγάρικες, ρωσικές και αγγλικές αδημοσίευτες πρωτογενείς πηγές σύγχρονες με τα γεγονότα που εξετάζονται και βασικές δημοσιευμένες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Ακολουθήθηκε η κλασσική μεθοδολογία έρευνας των ιστορικών πηγών, συστηματική αποδελτίωση, μεταγραφή και κριτική μελέτη της αλληλογραφίας του ΜΠΤΚΠ, ανάλυση και εξακρίβωση των στοιχείων και πληροφοριών που περιέχει με διασταύρωση άλλων διαθέσιμων πηγών και ένταξη και ερμηνεία των στοιχείων αυτών στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο και την προβληματική που αναπτύχθηκε τότε για το βουλγάρικο εθνισμό και τις πολιτικές διεκδικήσεις που προέκυπταν από την επέκταση και στη Βαλκανική του ευρωπαϊκού πολιτικού μοντέλου του εθνικού κράτους. Το σημαντικότερο συμπέρασμα είναι ότι στη διερεύνηση του ΒΖ η ανάλυση του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ως εκκλησιαστικού και ταυτόχρονα γεωπολιτικού παράγοντα αποδεικνύεται βοηθητική για την κατανόηση του σύνθετου πλέγματος των ανταγωνιστικών σχέσεων στη Βαλκανική σε μια κρίσιμη φάση όταν τα εκκλησιαστικά ζητήματα γίνονταν αντικείμενο διαπραγμάτευσης και συνακόλουθα εκφράζονταν με κοσμικούς όρους κατά τη διαδικασία μετεξέλιξης τους από το θεοκρατικό πλαίσιο των παλαιών αυτοκρατοριών στη σφαίρα της εκκοσμικευμένης πολιτικής.