Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα: το τοπικό εργαστήριο

Abstract

In my PhD thesis I study the red-figured pottery of an unknown pottery workshop that was traced at Pella. This workshop, dated to the second half of the 4th century B.C., numbers about two hundred and forty three red - figure sherds and twenty four parts of lekanides decorated with added paint over the glaze. All of the material was found at Pella except two pelikes uncovered at Toumba Paionias and Edessa. Apart from macroscopical observation some sherds were chemically analysed in order to understand the characteristic elements of clay. These analyses were conducted by the Institute of Cultural and Educational Technology “Athena”. The red figure local workshop is the first one that has come to light in the heartland of the Macedonian kingdom during the 4th century B.C. and is related to the latest period of red figure vase painting in Athens, from which it is highly influenced. It produced mainly lekanides, and to a smaller degree askoi and pelikes. A single kalathos was also found. The vases were decorated with oriental heads accompanied by griffons or felines, women heads wearing sakkos, scenes inspired from the feminine world, human figures with animals, grypomachies, mantled youths and floral motifs. These iconographic subjects, with small exceptions, are inspired from attic workshops, mainly from the Vienna Lekanis Group, the Group of the Nuptial Lekanides, the Otchët Group, the Painter of Agora P17562, the Painter of the Reading Lekanis, the Painter of Ferrara T408, the G Group and others. The research led to the recognition of three vase painters, the Painters of Pella A, B and C. The shapes of vases they preferred, their iconographical subjects and the way they rendered human forms, animals, griffons, floral motifs and other iconographical subjects attest to the fact that these painters had common prototypes and worked in the same, hitherto unknown workshop influencing each other’s work. Local red-figured vases can be dated to the second half of the 4th century B.C. This is deducted mainly from the chronology of Attic workshops that inspired local production. Finds from deposits of Pella’s Agora indicate that these vases were used up to the early 3rd century B.C. In conclusion, the red-figured vases under study were probably produced in Pella as is indicated by the large number of sherds found in the Macedonian capital, the small radius of vase distribution, the characteristics of clay and glaze and the finding of all Αttic workshops that inspired local production in Pella. They had domestic use, since very few of them have been found in graveyards and sanctuaries and were mostly used by women. The small amount of vases that was found outside Pella indicates that these vases were rarely exported. Local red-figured vases were produced probably due to the decline of production in Attica during the third quarter of the 4th century B.C. It is interesting to note that after the middle of the 4th century B.C. Attic red-figured pottery was still imported in Pella in greater numbers than local red-figured vases.

Θέμα της διδακτορικής μου διατριβής αποτελεί η μελέτη της ερυθρόμορφης κεραμικής ενός άγνωστου μέχρι σήμερα τοπικού εργαστηρίου, που εντοπίστηκε στην Πέλλα με δραστηριότητα στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Στο εργαστήριο αυτό αποδίδονται διακόσια σαράντα τρία όστρακα, μικρά ή μεγάλα τμήματα ερυθρόμορφων αγγείων και πιθανόν είκοσι τέσσερα τμήματα λεκανίδων διακοσμημένων με επίθετο χρώμα, που βρέθηκαν σχεδόν όλα στην Πέλλα. Εκτός Πέλλας εντοπίστηκαν μόνο δυο αγγεία, στην Έδεσσα και στην Τούμπα Παιονίας. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πηλού και του υαλώματος της ντόπιας ερυθρόμορφης παραγωγής προέκυψαν μακροσκοπικά, αλλά και με χημικές στοιχειακές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν από το Ινστιτούτο Πολιτιστικής και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας «Αθηνά». Το εξεταζόμενο εργαστήριο παραγωγής ερυθρόμορφης κεραμικής αποτελεί το πρώτο που εμφανίζεται στην κοιτίδα του μακεδονικού βασιλείου τον 4ο αιώνα π.Χ. και συνδέεται με την ύστερη περίοδο της ερυθρόμορφης παραγωγής στην Αττική, από την οποία και έχει επηρεαστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Παρήγαγε κυρίως λεκανίδες και σε μικρότερο βαθμό ασκούς, πελίκες, ενώ εντοπίστηκε και ένας κάλαθος. Στις παραστάσεις των αγγείων απεικονίζονται προτομές με φρυγικό πίλο που συνοδεύονται από γρύπες ή αιλουροειδή, προτομές με σάκκο, σκηνές γυναικείου κόσμου, παραστάσεις με ανθρώπινες μορφές και ζώα, γρυπομαχίες, ιματιοφόροι νέοι και φυτικά μοτίβα. Τα εικονογραφικά θέματα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι εμπνευσμένα από τα αττικά εργαστήρια της Ομάδας της Λεκανίδος της Βιέννης, της Ομάδας των Γαμήλιων Λεκανίδων, της Ομάδας Otchët, του Ζ. της Αθηναϊκής Αγοράς Ρ17562, του Z. της Λεκανίδος του Reading, του Ζ. της Ferrrara T 408, της Ομάδας G και άλλων. Η έρευνα οδήγησε στην ταύτιση τριών αγγειογράφων, που ονομάστηκαν συμβατικά Ζ. της Πέλλας Α – Γ. Τα σχήματα που διακοσμούν, τα εικονογραφικά θέματα που επιλέγουν και ο τρόπος με τον οποίο αποδίδουν τις ανθρώπινες μορφές, τα ζώα, τους γρύπες, τα φυτικά μοτίβα και πολλά άλλα εικονογραφικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι αυτοί οι τεχνίτες είχαν κοινά πρότυπα και ότι εργάστηκαν στο ίδιο κεραμικό εργαστήριο επηρεάζοντας ο ένας το έργο του άλλου. Η δράση του τοπικού εργαστηρίου πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Αυτό προκύπτει κυρίως από τη χρονολόγηση των αττικών αγγείων που αποτέλεσαν πρότυπο για τα ντόπια. Η εύρεση ντόπιων ερυθρόμορφων σε πηγάδια και αποθέτες της περιοχής της Αγοράς της Πέλλας υποδεικνύει ότι αυτά χρησιμοποιούνταν ως τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Τα ντόπια ερυθρόμορφα αγγεία πιθανότατα κατασκευάζονταν στην Πέλλα, όπως υποδεικνύει η σχετικά μεγάλη ποσότητα κεραμικής που έχει εντοπιστεί ως σήμερα στη μακεδονική πρωτεύουσα, η μικρή εμβέλεια διάδοσής της, το χρώμα και η σύσταση του πηλού και του υαλώματος των αγγείων, η εύρεση αγγείων που αποτελούσαν πιθανόν εργαστηριακά κατάλοιπα και αττικής ερυθρόμορφης κεραμικής όλων εκείνων των εργαστηρίων που επέδρασαν καθοριστικά στην τοπική παραγωγή. Τα ντόπια ερυθρόμορφα αγγεία προορίζονταν για οικιστική χρήση, όπως αποδεικνύεται από το μικρό αριθμό τους σε νεκροταφεία και ιερά και απευθύνονταν σε συγκεκριμένο αγοραστικό κοινό συνδεόμενο κυρίως με το γυναικείο κόσμο. Με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, περιορισμένες φαίνεται ότι ήταν και οι εξαγωγές του εργαστηρίου. Σημαντικότερος λόγος ανάπτυξης του τοπικού εργαστηρίου ήταν πιθανόν η πτώση της παραγωγής ερυθρόμορφης κεραμικής στην Αττική στο τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα π. Χ. και η αυξημένη ζήτησή της στην Πέλλα.