Οι επιστολές του Θεόδωρου Β΄ Δούκα Λάσκαρη: προσέγγιση της λογοτεχνικής φυσιογνωμίας του αυτοκράτορα

Abstract

The present study aims at the clarification of Theodore II Laskaris’ personality through his letters. These letters are a valuable source for the study of the Nicaean period; although the historical references are limited there is abundant direct and most frequently indirect information about the political, social and cultural milieu in Nicaea as well as about the private life and ideology of the epistolographer. The letters vividly depict the likes and dislikes of an ordinary man; sometimes he is glad and sometimes upset, he praises and blames, hopes and despairs or feels sorry. His relation to most of his addressees ranges from warm friendship to an expression of respect or merely a formal communication, at least in the period when the letters were composed. In his letters as crown prince Laskaris is presented as an intellectual who analyzes with a philosophical reasoning and embellishes his thoughts by means of rhetorical devices, without the pressure that the urgent imperial duties imply; on the contrary, his letters as a sole ruler often address issues of immediate urgency. Laskaris is aware of the principles that rule byzantine epistolography and follows them often, though not always consistently, especially in what clarity is concerned. Furthermore, typical characteristics of the genre are exploited either through the assimilation of traditional models or through their adaption to the context. The key point of Laskaris’ thought is the conjunction of Orthodoxy with the classical tradition, i.e. the Christian humanism. Christian ethics and the ancient Greek legacy are closely connected and it is in their junction that the restoration of the term «Hellene» appears. The letters’ peculiarity lies in the way the epistolographer presents his emotions, views and philosophical thinking, as well as their elaborated stylistic expression. The letters dated after his ascent to the throne are more explicit and less allusive than those of the former period and would better illuminate his political actions and initiatives, if they were not fewer; however, they are still a source complementing the historical accounts of the Nicaean period. Regarding the ideal of the philosopher-king, Laskaris’ letters indicate the prevalence of the first quality over the second. However, the man of action is not absent, since the epistolographer indicates through his letters his political views and informs us about the outcomes of his operations. Finally, as rhetoric exercises or brief philosophical treatises and sometimes as the record of daily experiences, the letters claim their literary value as products of an intellectual who had a penchant for the artificial expression and the linguistic peculiarity.

Στόχος της παρούσας διατριβής είναι η σκιαγράφηση της προσωπικότητας του Θεόδωρου Β΄ Λάσκαρη, όπως αυτή αναδεικνύεται μέσω της ανάγνωσης των επιστολών του. Η ανάγνωση αυτή συνθέτει την εικόνα ενός ανθρώπου καθημερινού, ο οποίος συμπαθεί και αντιπαθεί, χαίρεται και οργίζεται, επαινεί και ψέγει, αισιοδοξεί και μελαγχολεί ή λυπάται. Οι σχέσεις του με τους περισσότερους αποδέκτες διαγράφονται καλές, από την ένθερμη και ειλικρινή φιλία μέχρι την τυπική επικοινωνία, τουλάχιστον για την περίοδο που συντάχθηκαν οι επιστολές. Οι συνθήκες συγγραφής των επιστολών του ΘΛ ποικίλλουν, γεγονός που επιτρέπει τη διάκρισή τους σε ιδιωτικές, φιλολογικές ιδιωτικές, φιλικές, εγκωμιαστικές-επαινετικές, παραμυθητικές, συγχαρητήριες, ευχαριστήριες, σκωπτικές ή ελεγκτικές. Επίσης, δεν λείπουν και οι επιστολές που είναι συνοδευτικές δώρων ή άλλων έργων του επιστολογράφου. Οι περισσότερες επιστολές (169 τον αριθμό) συντάχθηκαν πριν από την ανάρρηση του ΘΛ στον θρόνο, ενώ 43 κατά την περίοδο της βασιλείας του. Περισσότερα τεκμήρια για ασφαλέστερη χρονολόγηση προσφέρουν οι επιστολές εκείνες, οι οποίες μνημονεύουν συγκεκριμένα γεγονότα, όπως την πρεσβεία του μαρκησίου Βελτόρδου στη Νίκαια και την επικοινωνία της ορθόδοξης με την παπική εκκλησία ή απηχούν ιστορικά γεγονότα. Ο ΘΛ είναι γνώστης της παράδοσης της βυζαντινής επιστολογραφίας, η οποία ωστόσο δεν ακολουθείται πάντοτε με συνέπεια, καθώς η φιλοσοφική σκέψη και η ρητορική ικανότητα του ΘΛ, ως αποτέλεσμα της επιμελημένης παιδείας του, τον οδήγησαν συχνά σε υπέρβαση των παραδοσιακών κανόνων της (π.χ. κατάχρηση ρητορικών σχημάτων σε κάποιες επιστολές: παρονομασία, παρηχήσεις, λογοπαίγνια). Ο ΘΛ πραγματεύτηκε βασικά επιστολογραφικά θέματα (φιλία, άνοιξη, δώρα, κανόνες επιστολικής σύμβασης) και διατύπωσε απόψεις που στοιχειοθετούν την κοσμοθεωρία του και αναδεικνύουν συχνά τη σύζευξη της ελληνικής κλασικής παράδοσης με τη χριστιανική διδασκαλία (ζωή και θάνατος, φύση, φιλοσοφία). Το γνωστικό και διανοητικό επίπεδο του ΘΛ αποτυπώνεται στη γλωσσική έκφραση, για την οποία ο επιστολογράφος επέδειξε ιδιαίτερη επιμέλεια· η έκφρασή του κινείται από την κυριολεξία μέχρι τον νεολογισμό και τη χρήση σπάνιων λόγιων ή δημωδών λέξεων. Όσον αφορά τις πηγές που τροφοδοτούν τη σκέψη του ΘΛ, διαπιστώνεται η πνευματική οφειλή του επιστολογράφου, κατά κύριο λόγο, στην ορθόδοξη παράδοση και στην ελληνική αρχαιότητα. Συμπερασματικά, οι επιστολές του ΘΛ αποτελούν σημαντική πηγή για τη γνώση της περιόδου της Νίκαιας, μολονότι δεν χαρακτηρίζονται από συχνές αναφορές σε ιστορικά γεγονότα, λειτουργώντας, έτσι, συμπληρωματικά στις ιστορικές πηγές της συγκεκριμένης περιόδου. Οι προ της βασιλείας επιστολές είναι συχνά ασαφείς και υπαινικτικές ως αποτέλεσμα ίσως του νεανικού ενθουσιασμού, της συστηματικής φιλοσοφικής παιδείας, κάποτε και της γνωστικής υπεροψίας του συντάκτη τους· οι "αυτοκρατορικές" επιστολές είναι, συγκριτικά, περισσότερο διαφωτιστικές, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στην πίεση και τις ευθύνες που συνεπάγεται η ανάληψη καθηκόντων. Οι επιστολές, τελικά, επαληθεύουν την ταυτότητα του ΘΛ ως φιλόσοφου-βασιλέα, ο οποίος πραγματεύεται τα θέματά του (θεωρητικής φύσης αλλά και καθημερινές εμπειρίες) με φιλοσοφική αντίληψη και ρητορική δεξιότητα, ώστε να διεκδικούν αυτές, μέσω της περίτεχνης έκφρασης και της γλωσσικής ιδιαιτερότητας, τη λογοτεχνική τους καταξίωση στην ιστορία της βυζαντινής γραμματείας.