Οι τοιχογραφίες της Μονής Ουμπίσι και η παλαιολόγεια ζωγραφική στη Γεωργία

Abstract

The dissertation focuses in the murals of the Katholikon of Ubisi (St George’s) Monastery in Georgia and the reflection of the palaeologan style on Georgian painting, aiming to trace the identity of the monument in the cultural enviroment of its time and its probable dating, by detecting its place in the evolution of Georgian art, its relation with the artistic activity of the broader “Byzantine” spiritual commonwealth, its spiritual and artistic orientations, the sources of the artistic influence reflected on it. More specifically, the study focuses on: a) The relations developed between the Georgian states and the broader Byzantine world between the middle of the 13th and the beginning of the 15th c. ˗as reflected in bibliography and the original sources. b) The reflections of palaeologan art on eleven Georgian monuments ˗not only as described in previous bibliographical references, but as result of personal observation as well, in order to reveal latent characteristics as evidence for the artistic background of the painters and for the dating of their paintings. c) The various historical data and d) the architecture of the Ubisi Katholikon ˗in order to reveal its earlier historical identity. e) The theological background and the historical information revealed in the inscriptions of the murals ˗naming the frescoes as the work of the painter Gerasime disciple of Damiane and referring to the suppliance of Damiane, both of them unknown from other sources. f) The innovating peculiarities of the iconograpfic program ˗through comparison with parallel iconograpfic examples in the broader Byzantine world and in connection with the original theological literature produced in the same period, thus placing the murals in the spiritual framework of the time and providing evidence for the artists’ spiritual level and their sources of influence. g) The analysis of the iconograpfy of the scenes depicted ˗based on the comparison with the previous Georgian monuments and with monuments of the broader spiritual Byzantine commonwealth, in order to detect the innovative elements of Ubisi, as a token for dating, and in order to trace the iconographic sources, as a token of spiritual and artistic orientation. h) The style of the Ubisi murals ˗through observation and analysis of their different artistic trends, thus highlighting the artistic unity and quality of their workshop and placing its activity in the environment of the palaelogan artistic production. The murals of Ubisi monastery appear to follow the tradition of their Georgian ancestors, the tradition of the previous Georgian examples; nevertheless, they can’t be interpreted as the result of an internal local evolution: The composition of the iconograpfic program, as well as the iconography and style, presuppose a parallel close interaction with the metropolitan Byzantine art and a permanent artistic updating, thus reflecting the evolution of the artistic trends of the palaeologan painting, as they are mutated around the middle of the 14th c., in an expression of high artistic values and deep theological conscience.

Αντικείμενο της διατριβής αποτελούν οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Αγίου Γεωργίου Ουμπίσι στη Γεωργία, και η αντανάκλαση της παλαιολόγειας τεχνοτροπίας στην ορθόδοξη αυτή χώρα του Καυκάσου, προκειμένου το μνημείο να ενταχθεί στο πλαίσιο της εποχής: να διευκρινιστεί η θέση του στην εξέλιξη της γεωργιανής τέχνης, η σχέση του με την τέχνη της ευρύτερης βυζαντινής πνευματικής κοινοπολιτείας, ο πνευματικός και καλλιτεχνικός του προσανατολισμός, η τροχιά διάδοσης των καλλιτεχνικών επιρροών που αντανακλώνται σε αυτό, και τέλος η πιθανή χρονολόγησή του. Επιμέρους θέματα-στόχους της μελέτης αποτέλεσαν: α) Οι σχέσεις που ανέπτυξαν τα γεωργιανά κρατικά μορφώματα με τον ευρύτερο βυζαντινό κόσμο κατά την περίοδο μέσα 13ου - αρχές 15ου αιώνα, βάσει της βιβλιογραφίας και των πηγών. β) Η αντανάκλαση της παλαιολόγειας τέχνης σε έντεκα γεωργιανά ζωγραφικά σύνολα, με αξιοποίηση της βιβλιογραφίας αλλά και παρατηρήσεων από αυτοψία, για την ανάδειξη λανθανόντων στοιχείων και την κατάθεση προτάσεων ως προς την προέλευση των ζωγράφων και τη χρονολόγηση των έργων. γ) Τα διάσπαρτα (κυρίως παλαιότερα) ιστορικά στοιχεία και δ) η αρχιτεκτονική του καθολικού του Ουμπίσι, για την ανίχνευση της προγενέστερης ιστορικής ταυτότητας του μνημείου. ε) Το θεολογικό και πληροφοριακό περιεχόμενο των επιγραφών της τοιχογράφησης που αναφέρουν το σύνολο ως δέηση του Δαμιανού και ως έργο του ζωγράφου Γερασίμου, μαθητή του Δαμιανού, αγνώστων από άλλες πηγές. στ) Οι ρηξικέλευθες ιδιοτυπίες του εικονογραφικού προγράμματος, μέσα από τη σύγκριση προς συναφείς εικαστικές εκφράσεις στον ευρύτερο βυζαντινό κόσμο, και σε συνάρτηση προς κείμενα από την πρωτότυπη βυζαντινή θεολογική παραγωγή της εποχής που εντάσσουν το έργο στο πνευματικό πλαίσιο της περιόδου, δίνοντας ενδείξεις για το επίπεδο και τις πηγές έμπνευσης του συντάκτη του προγράμματος. ζ) Η ανάλυση της εικονογραφίας των παραστάσεων του Ουμπίσι, βασισμένη στη σύγκριση με τα προ αυτού γεωργιανά μνημεία και τα μνημεία της ευρύτερης πνευματικής βυζαντινής κοινοπολιτείας, για τον εντοπισμό των νεωτερικών στοιχείων ως ένδειξη χρονολόγησης, και για την ανίχνευση προτύπων ως ένδειξη πνευματικού και καλλιτεχνικού προσανατολισμού. η) Η τεχνοτροπία του μνημείου, με τη παρατήρηση και ανάλυση επιμέρους καλλιτεχνικών τάσεων, που αναδεικνύουν την υψηλή ποιότητα του συνεργείου και εντάσσουν το έργο στο τεχνοτροπικό κλίμα της εποχής των Παλαιολόγων. Από την επεξεργασία και ανάλυση των ανωτέρω, η μελέτη οδηγείται στο συμπέρασμα ότι οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Αγίου Γεωργίου Ουμπίσι εντάσσονται στην παράδοση των προγενέστερων γεωργιανών καλλιτεχνικών συνόλων, χωρίς ωστόσο να μπορούν να ερμηνευθούν ως αποτέλεσμα κλειστής τοπικής εσωτερικής εξέλιξης. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος, η εικονογραφία και η τεχνοτροπία του συνόλου προϋποθέτουν παράλληλη στενή επαφή με τη μητροπολιτική βυζαντινή τέχνη και διαρκή καλλιτεχνική ενημέρωση, αποτυπώνοντας την εξέλιξη των τάσεων της παλαιολόγειας ζωγραφικής, όπως αυτές μετεξελίσσονται περί τα μέσα του 14ου αιώνα, σε μια έκφραση υψηλής καλλιτεχνικής πνοής και βαθειάς θεολογικής συγκρότησης.