Η αυτονομία της καλλιτεχνικής σύνθεσης: το δίδαγμα του μοντερνισμού

Abstract

The biggest part of 20th century art and especially the art of the beginning of the century focuses on issues which have to do with the making of an artwork. Modernist art concentrates upon the internal or intrinsic problems of each art or in other words upon problems of the form while painters like Kandinsky or Mondrian give to their paintings the title “Composition” declaring thus, that their works merely show the process of their own making. For the first time, art declares that a tableau can be non representational have no content or be self referential. However, the art which turned form into its theme as well as art evaluation which focuses on art’s form and leaves aside its content namely formalist art or formalist criticism have been seriously criticized. According to this criticism formalism by focusing on the form and by leaving aside the content cannot account for the connection between art and social life and as a result it expels art from the world and turns it into an unjustifiable and therefore arbitrary phenomenon. If art is autonomous then its ways of organization or its forms, its rules, its conventions cannot be justified since there is no external point on which they can be founded. Now this line of criticism presupposes that autonomy means detachment and is linked to the following dilemma either art is not detached from the extra artistic domain or it is detached. In the first case art is heteronomous but it can easily become an automatism since something external a purpose or end dictates the ways according to which art has to be organized. In the second case art is autonomous but arbitrary since nothing external can provide any guarantee for its ways of organizations. The main aim of this dissertation is to show that the above mentioned dilemma which the criticism against formalism confronts us with is a false dilemma. I content that formalism has not been defeated yet and that the way to defend it is by defining a different concept of composition the modernist concept of composition. That’s why I bring back the issue of composition although I am aware of the fact that this concept is supposed to be outdated. My main conclusion is that autonomy does not necessarily mean detachment of the internal from the external. Pure artistic form can express the extra artistic in indirect ways. This is the idea that the present dissertation tries to clarify. And for this reason, it is necessary to define again the three following concepts: composition, autonomy and intention. My readings belong to philosophers both analytic and continental who try to show that the above mentioned dilemma is precisely a false dilemma like Immanuel Kant, Stanley Cavell, Theodor Adorno and Maurice Merleau Ponty, as well as Michael Fried, Clement Greenberg, Nelson Goodman and Richard Wollheim.

Όποιος ασχολείται με τα ζητήματα της δημιουργίας της τέχνης δύσκολα παραβλέπει το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της τέχνης του 20ου αιώνα ειδικά των αρχών στοχεύει στη διερεύνηση ερωτημάτων που αφορούν τη διαδικασία παράγωγης της τέχνης. Η μοντέρνα τέχνη στρέφεται σε εσωτερικά ή εγγενή ζητήματα της τέχνης και κυρίως σε ζητήματα που αφορούν τη μορφή ενώ ζωγράφοι όπως ο Kandinsky ή ο Mondrian δίνουν στους πίνακές τους τον τίτλο «Σύνθεση» δηλώνοντας έτσι ευθέως ότι τα έργα τους δεν απεικονίζουν πάρα την ίδια τη διαδικασία σύστασής τους. Για πρώτη φορά η τέχνη δηλώνει ότι ένας πίνακας μπορεί να μην αναπαριστά κάτι, να μην έχει (αναπαραστατικό) περιεχόμενο άλλα απλώς με έναν αυτοαναφορικό ελιγμό να απεικονίζει την ίδια τη συστατική του διαδικασία. Ωστόσο, τόσο η τέχνη που εστιάζει στη μορφή και θέτει το περιεχόμενο σε δεύτερο πλάνο όσο και η θεώρηση της τέχνης που επιδιώκει κάτι τέτοιο δηλαδή η φορμαλιστική τέχνη ή η φορμαλιστική οπτική επί της τέχνης έχει υποστεί σοβαρή κριτική. Σύμφωνα με την εν λόγω κριτική ο φορμαλισμός επειδή αγνοεί το περιεχόμενο δεν μπορεί να εξηγήσει με ποιο τρόπο η τέχνη συνδέεται με την υπόλοιπη κοινωνική ζωή. Και τελικά εξορίζει την τέχνη από τον κόσμο και την καθίστα φαινόμενο αδικαιολόγητο και συνεπώς αυθαίρετο. Αν η τέχνη είναι αυτόνομη τότε οι τρόποι οργάνωσής της ή με άλλα λόγια οι μορφές, οι κανόνες ή οι συμβάσεις της δεν μπορούν να δικαιολογηθούν εφόσον δεν θεμελιώνονται σε κάτι έκτος αυτής. Η αυτονομία μοιάζει να έχει ως τίμημα την αυθαιρεσία. Η εν λόγω κριτική όμως προϋποθέτει την άποψη ότι αυτονομία σημαίνει αποκοπή. Και συνδέεται με το έξης ανυπέρβλητο κατά τα φαινόμενα δίλημμα η τέχνη είτε δεν είναι αποκομμένη από το έξω είτε είναι αποκομμένη. Στην πρώτη περίπτωση η τέχνη είναι ετερόνομη με κίνδυνο όμως να καταστεί αυτοματισμός εφόσον κάτι άλλο έκτος αυτής ένας σκοπός της υπαγορεύει τον τρόπο με τον οποίο οφείλει να οργανώνεται. Στην δεύτερη περίπτωση η τέχνη είναι αυτόνομη με κίνδυνο όμως να καταστεί αυθαίρετη εφόσον δεν υφίσταται τίποτα έκτος αυτής που να εγγυάται για τις κινήσεις της. Στόχος της παρούσας διατριβής είναι να δείξει ότι το δίλημμα με το οποίο μας φέρνει αντιμέτωπους η κριτική κατά του φορμαλισμού είναι ψευδές. Το εγχείρημα του φορμαλισμού δεν έχει ακόμα τεθεί στη σωστή βάση ενώ ο τρόπος για να το προσεγγίσουμε είναι μέσω της έννοιας της σύνθεσης και πιο συγκεκριμένα της έννοιας της μοντέρνας σύνθεσης. Για το λόγο αυτό επαναφέρω το ζήτημα το οποίο θεωρείται γενικά ξεπερασμένο εφόσον η σύνθεση δεν άφορα σύμφωνα με την κοινή άποψη, τη μοντέρνα τέχνη στο βαθμό που ακόμα και καλλιτέχνες που θεωρούνται μοντέρνοι δηλώνουν ότι δεν συνθέτουν. Αυτονομία λοιπόν δεν σημαίνει απαραιτήτως αποκοπή του μέσα από το έξω. Η μορφή αν και καθαρή μπορεί εντούτοις να εκφράζει το έξω από την τέχνη. Αυτό είναι η ιδέα που προσπαθεί να διερευνήσει η διατριβή. Και για το σκοπό αυτό απαιτείται ο επανακαθορισμός τριών εννοιών της σύνθεσης της αυτονομίας και της πρόθεσης. Τα κείμενα που μελετώ ανήκουν σε φιλοσόφους οι οποίοι επιδιώκουν να δείξουν ακριβώς ότι το παραπάνω δίλημμα είναι ψευδές προκείμενου να θέσουν σε νέα βάση τον φορμαλισμό όπως ο Immanuel Kant, ο Stanley Cavell, ο Theodor Adorno, ο Maurice Merleau Ponty άλλα και ο Michael Fned, ο Clement Greenberg, ο Nelson Goodman, ο Richard Wollheim.