Χρωματολογία Θεοφράστου του Ερέσιου: Αναλύσεις-ταυτοποίηση-συμβολή στην ανάδειξη έργων πολιτιστικής κληρονομιάς

Abstract

The following issues were tackled in the present thesis: A) With the term Chromatologia of Theophrastus we mean the total of reports that Theophrastus mentions in his work On Stones with regard to minerals and earths that were used in his time by the painters for production of pigments. The author uses the categorization of mineral pigments that the painters at his era used. The extensive report with description of the abilities of every mineral pigment substance in his text. On Stones is the most ancient written source of its kind. Pliny, Vitruvio and Dioskorides and later writers were based on this treatise. B) The present work on Theophrastus On Stones deals firstly with the documentation of reports in text if and how they are still in use. Secondly, it clarifies the identification of terms that Theophrastus uses with the equivalents mineralogical kinds the solution of problems that rise with regard to the ocher and the particular color that this concerns the mineral orpiment justification of the estimate from Theophrastus work of the quality of miltos from Kea and the case of Melian Earth. The importance of all undertaking investigations lies in the fact that they collected the mineral pigments from the precise places that Theophrastus indicates. It is the first time that a systematic work is made and in such extent stocking of so much heterogeneous samples for this kind of research. C) The places whereof samples derived are (beginning from east to west) Lazurite from the Lake Baikal (Siberia), Lazurite from the Valley Koktsa (Afghanistan), Yellow and red ochre from Tsavusin (Kappadocia), Cinnabar and Orpiment from the Mine Elmbrus (Caucasus,) Chrysocolla from the Mine Eilat (Israel), yellow ocher from the Mine Skuriotissa (Cyprus), samples from various places of Samos, kaolin from Melos, clay and hematite from the region Aghiochoma on Lemnos, hematite from Kea, azurite, malachite, yellow ocher, hematite from the ancient mines of silver of Lavrion, gypsum from Delvinaki (Epirus), Cinnabar from the mines of Almaden (Spain), archaeological samples of painted mortars from the Holy Monastery of St. Catherine [Sina], from the excavations of Akrotiri [Santorini], from the ancient Olynthos Chalkidiki, a sample of psimythion from the Archaeological Museum of Kerameikos Athens, and a sample of blue pigment from the Archaeological Collection of Kifissia. D) The identification of samples was made with the use of Electron Scanning Microscopy EDS, X-ray Diffraction, Raman Spectroscopy, IR-Spectroscopy with transformation Fourier, by Infra Red Photoacoustic Spectroscopy ICP/Mass Spectroscopy and Optical Microscopy. E) In the section of experimental archeology we reproduce the Lead White psimythio and green of copper or virus of copper (ioz in accordance to Theophrastus). Also, we made a reproduction of Egyptian Blue using traditional materials. F) The analytical results of various methods are assembled in a database which continuously will be enriched. G) All reported places for extraction of mineral pigments by Theophrastus were found and proved to be these places. The report of Theophrastus on gypsum was confirmed in the region of ancient Tymphaea Epirus (Greece). The geographic limits of Cappadocia of Theophrastus’ Era was clarified. On the case of the Melian Earth it is proposed the presence of dioxide of titanium in the kaolin of western Melos On the nature of miltos from Kea it is proposed the presence of lead rich phase in hematite from Kea. On the case of ocher that the color does not differ from that of orpiment it is proposed the mineral jarosite. In the field of experimental archeology we have confirmed methods for psimythion production and green of copper described by Theophrastus. In the area of analytical approach on works of art we made use of the method of Infra Red Photoacoustic Spectroscopy (IRPAS) for identification of colors, a method that gives new possibilities in the characterization of pigments.

Α) Με τον όρο Χρωματολογία του Θεόφραστου εννοούμε το σύνολο των αναφορών που ο Θεόφραστος παραθέτει στο έργο του «Περί Λίθων» σχετικά με ορυκτά και γαίες που χρησιμοποιήθηκαν στην εποχή του από τους ζωγράφους για παραγωγή χρωστικών υλών. Ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει ότι η κατηγοριοποίηση των ορυκτών χρωστικών που κάνει, γίνεται με βάση την κατάταξη που οι ίδιοι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν. Η εκτενής αναφορά με περιγραφή των ιδιοτήτων της κάθε χρωστικής ορυκτής ουσίας στο κείμενο του «Περί Λίθων» αποτελεί την αρχαιότερη γραπτή πηγή στο είδος της. Στο έργο αυτό στηρίχθηκαν ο Πλίνιος, ο Βιτρούβιος, ο Διοσκουρίδης και μεταγενέστεροι συγγραφείς. Β) Η παρούσα εργασία με βάση το έργο του Θεόφραστου «Περί Λίθων» διαπραγματεύεται πρώτον την τεκμηρίωση των αναφορών του κειμένου εάν και κατά πόσο ισχύουν, κατά δεύτερο την διασαφήνιση σχετικά με τις ίδιες τις αναφορές δηλαδή την ταύτιση των όρων που ο Θεόφραστος χρησιμοποιεί με τα αντίστοιχα ορυκτολογικά είδη, την επίλυση προβλημάτων που γεννώνται σχετικά με την ώχρα και το ιδιαίτερο χρώμα που αυτή έχει σε σχέση με το ορυκτό κίτρινη σανδαράχη, την αιτιολόγηση της εκτίμησης από τον Θεόφραστο της ποιότητας της μίλτου της Κέας, την περίπτωση της μηλίας γης. Η σημασία του όλου εγχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι συλλέχθηκαν τα δείγματα των ορυκτών χρωστικών από τις ακριβείς θέσεις που ο Θεόφραστος αναφέρει. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται συστηματική και σε τέτοια έκταση συγκέντρωση τόσο ετερογενούς υλικού με το συγκεκριμένο σκεπτικό. Γ) Οι θέσεις από όπου προέρχονται τα δείγματα είναι: αρχίζοντας από ανατολάς προς δυσμάς: Λαζουρίτης από την Λίμνη Βαϊκάλη (Σιβηρία), Λαζουρίτης από την Κοιλάδα Κόκτσα (Αφγανιστάν), Κίτρινη και κόκκινη ώχρα από το Τσαβουσίν (Καππαδοκία), κιννάβαρι και όρπιμεντ από το Ορυχείο Ελμπρούζ (Καύκασος), χρυσόκολλα από το Ορυχείο Εϊλάτ (Ισραήλ), κίτρινη ώχρα από το Ορυχείο Σκουριώτισσας (Κύπρος), δείγματα από διάφορες θέσεις της Σάμου, καολίνης Μήλου, πηλός και αιματίτης από την περιοχή Αγιόχωμα στη Λήμνο, αιματίτης από την Κέα, αζουρίτης, μαλαχίτης, κίτρινη ώχρα, αιματίτης από τα αρχαία μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου, γύψος από το Δελβινάκι (Ήπειρος), κιννάβαρι από τα μεταλλεία του Αλμάντεν (Ισπανία), αρχαιολογικά δείγματα κονιαμάτων με χρωστική από την Ιερά Μονή Σινά, από την ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας, από την αρχαία ακρόπολη Ολύνθου Χαλκιδικής και αυτούσιων χρωστικών υλών από το Μουσείο Κεραμεικού Αθήνας Γ’ ΕΠΚΑ, από την Αρχαιολογική έκθεση Κηφισιάς Β’ ΕΠΚΑ. Δ) Η ταυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με την χρήση Ηλεκτρονικής μικροσκοπίας Σάρωσης σε ζεύξη με μικροαναλυτή φθορισμού ακτίνων-Χ, με Περίθλαση ακτίνων-Χ, με φασματοσκοπία Ράμαν, με φασματοσκοπία υπερύθρου με μετασχηματισμό Φουριέ, με υπέρυθρη φωτοακουστική φασματοσκοπία, με φασματοσκοπία μάζας με ζεύξη πλάσματος, με οπτική μικροσκοπία. Ε) Στον τομέα της πειραματικής αρχαιολογίας αναπαράχθηκαν το λευκό του μολύβδου το αναφερόμενο ως ψιμύθιο και το πράσινο του χαλκού ή ιός χαλκού με βάση την ακριβή αναφορά του κειμένου του Περί Λίθων. Επίσης έγινε αναπαραγωγή του αιγυπτιακού μπλε του ονομαζόμενου από τον Θεόφραστο ως κύανου αιγύπτιου με χρήση παραδοσιακών υλικών. ΣΤ) Τα αναλυτικά αποτελέσματα των διαφόρων μεθόδων συγκεντρώνονται σε μια βάση δεδομένων η οποία συνεχώς θα είναι διαθέσιμη σε ανάπτυξη με σκοπό να αποτελέσει στο μέλλον υλικό αναφοράς αφού η προέλευση των δειγμάτων είναι σε άμεση συνάφεια με μία γραπτή πηγή του 4ου αιώνα π.Χ. Ζ) Το σύνολο των αναφερομένων θέσεων για εξόρυξη χρωστικών υλών από τον Θεόφραστο επιβεβαιώθηκε ως ακριβές. Επιβεβαιώθηκε η αναφορά του Θεόφραστου για γύψο στην περιοχή της αρχαίας Τυμφαίας (‘Ηπειρο). Διαλευκάνθηκε ο ακριβής προσδιορισμός των γεωγραφικών ορίων της ονομαζόμενης από τον Θεόφραστο Καππαδοκίας η οποία διαφέρει από την σύγχρονη αφού εκτείνεται στην βόρεια ακτή της Μ. Ασίας στην περιοχή του Πόντου. Αναφορικά με την μηλία γη προτείνεται η πιθανότητα, η ιδιαιτερότητα της να οφείλεται στην παρουσία διοξειδίου του τιτανίου στον καολίνη. Αναφορικά με την μίλτο της Κέας προτείνεται η πιθανότητα να πρόκειται για μία μολυβδούχα φάση σε αιματιτική ώχρα, δηλ. υλικού σπάνιου που δικαιολογεί και το κόστος του και την μονοπωλιακή πολιτική που οι Αθηναίοι εφήρμοσαν στις πόλεις της Κέας. Αναφορικά με την περίπτωση της ώχρας της οποίας το χρώμα δεν διαφέρει από αυτό της κίτρινης σανδαράχης, προτείνεται το ορυκτό γιαροσίτης το οποίο εντοπίστηκε και στο Λαύριο και στην Κύπρο ως εμφάνιση, αλλά επίσης ταυτοποιήθηκε και σε αρχαιολογικό εύρημα από το Χώρο της Αγοράς της Αρχαίας Αθήνας. Στο πεδίο της πειραματικής αρχαιολογίας έχουμε την επιβεβαίωση των μεθόδων παραγωγής ψιμυθίου και ιού του χαλκού που περιγράφει ο Θεόφραστος με τήρηση του ακριβούς χρονοδιαγράμματος που δίνει. Στον τομέα της αναλυτικής προσέγγισης έργων τέχνης έχουμε την εφαρμογή της μεθόδου φωτοακουστικής φασματοσκοπίας υπερύθρου στην ταυτοποίηση χρωστικών, μεθόδου που δίνει νέες δυνατότητες στην εξακρίβωση χρωστικών είτε σε καθαρή μορφή είτε σε μορφή μειγμάτων. Με τον όρο Χρωματολογία του Θεόφραστου εννοούμε το σύνολο των αναφορών που ο Θεόφραστος παραθέτει στο έργο του Περί Λίθων σχετικά με ορυκτά και γαίες που χρησιμοποιήθηκαν στην εποχή του από τους ζωγράφους για παραγωγή χρωστικών υλών. Ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει ότι η κατηγοριοποίηση των ορυκτών χρωστικών που κάνει, γίνεται με βάση την κατάταξη που οι ίδιοι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν. Η εκτενής αναφορά με περιγραφή των ιδιοτήτων της κάθε χρωστικής ορυκτής ουσίας στο κείμενο του «Περί Λίθων» αποτελεί την αρχαιότερη γραπτή πηγή στο είδος της. Στο έργο αυτό στηρίχθηκαν ο Πλίνιος, ο Βιτρούβιος, ο Διοσκουρίδης και μεταγενέστεροι συγγραφείς. Β) Η παρούσα εργασία με βάση το έργο του Θεόφραστου «Περί Λίθων» διαπραγματεύεται πρώτον την τεκμηρίωση των αναφορών του κειμένου εάν και κατά πόσο ισχύουν, κατά δεύτερο την διασαφήνιση σχετικά με τις ίδιες τις αναφορές δηλαδή την ταύτιση των όρων που ο Θεόφραστος χρησιμοποιεί με τα αντίστοιχα ορυκτολογικά είδη, την επίλυση προβλημάτων που γεννώνται σχετικά με την ώχρα και το ιδιαίτερο χρώμα που αυτή έχει σε σχέση με το ορυκτό κίτρινη σανδαράχη, την αιτιολόγηση της εκτίμησης από τον Θεόφραστο της ποιότητας της μίλτου της Κέας, την περίπτωση της μηλίας γης. Η σημασία του όλου εγχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι συλλέχθηκαν τα δείγματα των ορυκτών χρωστικών από τις ακριβείς θέσεις που ο Θεόφραστος αναφέρει. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται συστηματική και σε τέτοια έκταση συγκέντρωση τόσο ετερογενούς υλικού με το συγκεκριμένο σκεπτικό. Γ) Οι θέσεις από όπου προέρχονται τα δείγματα είναι: αρχίζοντας από ανατολάς προς δυσμάς: Λαζουρίτης από την Λίμνη Βαϊκάλη (Σιβηρία), Λαζουρίτης από την Κοιλάδα Κόκτσα (Αφγανιστάν), Κίτρινη και κόκκινη ώχρα από το Τσαβουσίν (Καππαδοκία), κιννάβαρι και όρπιμεντ από το Ορυχείο Ελμπρούζ (Καύκασος), χρυσόκολλα από το Ορυχείο Εϊλάτ (Ισραήλ), κίτρινη ώχρα από το Ορυχείο Σκουριώτισσας (Κύπρος), δείγματα από διάφορες θέσεις της Σάμου, καολίνης Μήλου, πηλός και αιματίτης από την περιοχή Αγιόχωμα στη Λήμνο, αιματίτης από την Κέα, αζουρίτης, μαλαχίτης, κίτρινη ώχρα, αιματίτης από τα αρχαία μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου, γύψος από το Δελβινάκι (Ήπειρος), κιννάβαρι από τα μεταλλεία του Αλμάντεν (Ισπανία), αρχαιολογικά δείγματα κονιαμάτων με χρωστική από την Ιερά Μονή Σινά, από την ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας, από την αρχαία ακρόπολη Ολύνθου Χαλκιδικής και αυτούσιων χρωστικών υλών από το Μουσείο Κεραμεικού Αθήνας Γ’ ΕΠΚΑ, από την Αρχαιολογική έκθεση Κηφισιάς Β’. Δ) Η ταυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με την χρήση Ηλεκτρονικής μικροσκοπίας Σάρωσης σε ζεύξη με μικροαναλυτή φθορισμού ακτίνων-Χ, με Περίθλαση ακτίνων-Χ, με φασματοσκοπία Ράμαν, με φασματοσκοπία υπερύθρου με μετασχηματισμό Φουριέ, με υπέρυθρη φωτοακουστική φασματοσκοπία, με φασματοσκοπία μάζας με ζεύξη πλάσματος, με οπτική μικροσκοπία. Ε) Στον τομέα της πειραματικής αρχαιολογίας αναπαράχθηκαν το λευκό του μολύβδου το αναφερόμενο ως ψιμύθιο και το πράσινο του χαλκού ή ιός χαλκού με βάση την ακριβή αναφορά του κειμένου του «Περί Λίθων». Επίσης έγινε αναπαραγωγή του αιγυπτιακού μπλε του ονομαζόμενου από τον Θεόφραστο ως κύανου αιγύπτιου με χρήση παραδοσιακών υλικών. ΣΤ) Τα αναλυτικά αποτελέσματα των διαφόρων μεθόδων συγκεντρώνονται σε μια βάση δεδομένων η οποία συνεχώς θα είναι διαθέσιμη σε ανάπτυξη με σκοπό να αποτελέσει στο μέλλον υλικό αναφοράς αφού η προέλευση των δειγμάτων είναι σε άμεση συνάφεια με μία γραπτή πηγή του 4ου αιώνα π.Χ. Ζ) Το σύνολο των αναφερομένων θέσεων για εξόρυξη χρωστικών υλών από τον Θεόφραστο επιβεβαιώθηκε ως ακριβές. Επιβεβαιώθηκε η αναφορά του Θεόφραστου για γύψο στην περιοχή της αρχαίας Τυμφαίας (‘Ηπειρο). Διαλευκάνθηκε ο ακριβής προσδιορισμός των γεωγραφικών ορίων της ονομαζόμενης από τον Θεόφραστο Καππαδοκίας η οποία διαφέρει από την σύγχρονη αφού εκτείνεται στην βόρεια ακτή της Μ. Ασίας στην περιοχή του Πόντου. Αναφορικά με την μηλία γη προτείνεται η πιθανότητα, η ιδιαιτερότητα της να οφείλεται στην παρουσία διοξειδίου του τιτανίου στον καολίνη. Αναφορικά με την μίλτο της Κέας προτείνεται η πιθανότητα να πρόκειται για μία μολυβδούχα φάση σε αιματιτική ώχρα, δηλ. υλικού σπάνιου που δικαιολογεί και το κόστος του και την μονοπωλιακή πολιτική που οι Αθηναίοι εφήρμοσαν στις πόλεις της Κέας. Αναφορικά με την περίπτωση της ώχρας της οποίας το χρώμα δεν διαφέρει από αυτό της κίτρινης σανδαράχης, προτείνεται το ορυκτό γιαροσίτης το οποίο εντοπίστηκε και στο Λαύριο και στην Κύπρο ως εμφάνιση, αλλά επίσης ταυτοποιήθηκε και σε αρχαιολογικό εύρημα από το Χώρο της Αγοράς της Αρχαίας Αθήνας. Στο πεδίο της πειραματικής αρχαιολογίας έχουμε την επιβεβαίωση των μεθόδων παραγωγής ψιμυθίου και ιού του χαλκού που περιγράφει ο Θεόφραστος με τήρηση του ακριβούς χρονοδιαγράμματος που δίνει. Στον τομέα της αναλυτικής προσέγγισης έργων τέχνης έχουμε την εφαρμογή της μεθόδου φωτοακουστικής φασματοσκοπίας υπερύθρου στην ταυτοποίηση χρωστικών, μεθόδου που δίνει νέες δυνατότητες στην εξακρίβωση χρωστικών είτε σε καθαρή μορφή είτε σε μορφή μειγμάτων.