The Constantinopolitan Greeks in an era of secular nationalism, mid-19th century to 1930

Abstract

The thesis examines in detail the transformation of the Greek Orthodox of Istanbul from a religious community to a national minority from the mid-19th century until 1930. Emphasis is given to the involvement of the lay and religious elites in this evolutionary process and the role they played in the construction of the group’s identity. This process was conditioned by the secularization and modernization of the Ottoman Empire/Republic of Turkey and Greek and Turkish nationalism. The transition from a religious/Rum to a national/Greek community (mid-nineteenth century to 1918) was the result of the ethnic segmentation of Ottoman society that took place during the Tanzimat reforms and the politicization of the Rum milleti along national lines under the Young Turk regime. The identification of the Constantinopolitan Greeks with Greek irredentism and Venizelist expansionism between 1918 and 1922 showed that the dissemination of national ideas by the ethnocentric factions had been successful. National consciousness was no longer restricted to the elites, but had become the concern of the majority of the population. The failure of the Megali Idea forced these nationalist elites to abandon Constantinople and flee to Athens. Constituting a displaced community, this group assumed the role of a leadership in exile for the minority. However, their uncompromising policies endangered the livelihood of their ‘brothers’ in Istanbul and the geographical separation between the two groups gradually assumed a political character. The signing of the Ankara accord of 1930 put an end officially to their role as a leadership in exile. The remaining minority faced a double challenge: Deal with the consequences of the political choices of its former leadership for the period 1918-1930; and adjust to the new conditions created after the signing of the Lausanne Treaty in 1923. The treaty officially recognized the community as a non-Muslim minority and set the legal framework for the protection of its rights. However, the Greeks of Istanbul had to face policies that curtailed their rights as an officially recognized minority, the consequence of the nationalizing and secularizing policies employed by the Turkish state. From the examination of the internal dynamics and the policies of the minority’s leadership and their interaction with Ankara and Athens it becomes apparent that their status as a national minority was consolidated during 1923-30 - a process parallel to the construction of the secular Republic of Turkey.

Ο βασικός στόχος της διδακτορικής διατριβής μου είναι η κριτική κατανόηση των μηχανισμών και των διαδικασιών που συνέβαλαν στη μετάβαση των ελληνορθόδοξων της Κωνσταντινούπολης από μια θρησκευτική κοινότητα σε μια εθνική μειονότητα από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1930. Η ανάλυση εστιάζει στη συμμετοχή των ελίτ σε αυτή την εξελικτική διαδικασία και στο ρόλο που διαδραμάτισαν στη συγκρότηση της ταυτότητας αυτής της πληθυσμιακής ομάδας. Ο όρος «ελίτ» αναφέρεται στις ηγετικές ομάδες που δραστηριοποιήθηκαν εντός της λαϊκής και θρησκευτικής ηγεσία της κοινότητας/μειονότητας. Η ανάλυση είναι βασισμένη σε μια εμπειρική ιστορική έρευνα. Θεωρίες του εθνικισμού έχουν χρησιμοποιηθεί, αλλά με ένα επιλεκτικό τρόπο και όπου θεωρήθηκε χρήσιμο. Η διατριβή θεωρεί πως δεν υπάρχει μια «γενική» ή «μεγάλη» θεωρία που να εξηγεί το πολύπλοκο φαινόμενο του εθνικισμού. Το βασικό κριτήριο επιλογής ήταν αν κάποιες πτυχές ή ιδέες αυτών των θεωρητικών μοντέλων θα μπορούσαν να προσφέρουν στο ιστορικό επιχείρημα μια θεωρητική τεκμηρίωση και αν θα μπορούσαν να ενισχύσουν την κατανόηση αυτής της εξελικτικής διαδικασίας από θρησκευτική κοινότητα σε εθνική μειονότητα. Άρα προτιμήθηκε η επαγωγική μέθοδος προσέγγισης με βάση την αρχή ότι οι θεωρίες επαληθεύουν το ιστορικό επιχείρημα και όχι το αντίστροφο. Η διατριβή υποστηρίζει ότι η μετάβαση από θρησκευτική/ρωμέϊκη (Rum) σε εθνική/ελληνική κοινότητα (μέσα 19ου αι. μέχρι 1918) ήταν το αποτέλεσμα του εθνοτικού κατακερματισμού της οθωμανικής κοινωνίας που συντελέστηκε κατά την διάρκεια των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ και της πολιτικοποίησης του ρωμέϊκου μιλλέτ σύμφωνα με εθνοτικά κριτήρια υπό το καθεστώς των Νεότουρκων. Η ταύτιση των ελληνορθόδοξων της Κωνσταντινούπολης με τον ελληνικό αλυτρωτισμό και τον βενιζελικό επεκτατισμό την περίοδο 1918-1922 απέδειξε ότι η διάδοση της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας από τους εθνοκεντρικούς κύκλους της ηγεσίας του μιλλέτ ήταν επιτυχής. Παρόλα αυτά η αποτυχία του πολιτικού προγράμματος της Μεγάλης Ιδέας ανάγκασε τις εθνικιστικές ελίτ να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη και να διαφύγουν στην Αθήνα. Σύμφωνα με τη διατριβή, αυτοί συγκρότησαν σταδιακά μια εκτοπισμένη κοινότητα (displaced community) και ανέλαβαν το ρόλο μιας εξόριστης πολιτικής αρχής για την μειονότητα. Η πολιτική αδιαλλαξίας που ακολούθησαν όμως έθεσε σε κίνδυνο την ασφάλεια των ομοεθνών τους στην Κωνσταντινούπολη και ο γεωγραφικός χωρισμός ανάμεσα στις δύο ομάδες έλαβε σταδιακά και πολιτικό χαρακτήρα. Η υπογραφή του Συμφώνου της Άγκυρας το 1930 έθεσε επίσημο τέλος στο ρόλο τους ως μια εξόριστη πολιτική αρχή. Η εναπομείνασα μειονότητα έπρεπε να αντιμετωπίσει μια διπλή πρόκληση: Να διαχειριστεί τις συνέπειες των πολιτικών επιλογών της εθνικιστικής ηγεσίας της περίοδου 1918-1930? και να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες που διαμόρφωσε η υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης του 1923. Η διατριβή παρουσιάζει αρχικά το διεθνές νομικό πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων της μειονότητας, όπως διαμορφώθηκε από τους όρους της συνθήκης. Στη συνέχεια επικεντρώνεται στους εσωτερικούς μηχανισμούς και τις διεργασίες που διαμόρφωσαν τη στάση της ηγεσίας της απέναντι στον κοσμικό εθνικισμό του τουρκικού κράτους, καθώς και στις σχέσεις της με την εθνική πατρίδα, την Ελλάδα. Εξετάζεται λεπτομερώς το κοινοτικό σύστημα αυτοδιοίκησης σε σχέση με το πατριαρχικό ζήτημα και την αποκήρυξη του άρθρου 42 της Συνθήκης της Λοζάνης. Η παρουσίαση του ανταγωνισμού ανάμεσα στις διαφορετικές ηγετικές ομάδες σε ό,τι αφορά αυτά τα δύο ζητήματα και οι επιπτώσεις των ενεργειών τους στην πολιτική της Άγκυρας και της Αθήνας αποσκοπούν στη στήριξη του επιχειρήματος ότι η εδραίωση των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης ως εθνική μειονότητα πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα 1923-1930 και εξελίχθηκε παράλληλα με τη συγκρότηση της κοσμικής Τουρκικής Δημοκρατίας.