Η εκπαίδευση των δασκάλων και διδασκαλισσών στις φυσικές επιστήμες (1831-1950)

Abstract

Συμπεράσματα: Η εργασία αυτή ήταν μια προσπάθεια να τεκμηριωθεί, να μελετηθεί και ουσιαστικά να εξηγηθεί η πορεία των Φυσικών Επιστημών στον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα στην εκπαίδευση, από την εποχή της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους, το 1824, μέχρι και έναν περίπου αιώνα αργότερα, το 1932. Το θεωρητικό πλαίσιο που χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο έρευνας επέβαλε τον θεματικό καταμερισμό της παρούσας μελέτης σε αυτάρκεις αλλά όχι και αυτόνομες μονάδες ανάλυσης. Είναι όμως αναγκαίο να συνθέσουμε τις μέχρι τώρα μερικές αναλύσεις σε ενιαίο πλέγμα, ώστε να φανούν και να υπογραμμισθούν τα κυριότερα αποτελέσματα της μελέτης και να αναγνωρισθούν οι παράγοντες που οδήγησαν ή επέτρεψαν την δημιουργία των φαινομένων που παρατηρήσαμε. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, θα ανατρέξουμε χρονικά την περίοδο της μελέτη μας, συνδέοντας τα διάφορα μερικά συμπεράσματα των κεφαλαίων σε ένα ενιαίο όλο. Η μελέτη μας ξεκινάει από την ίδρυση των Σχολείων της Αίγινας από τον Ι. Καποδίστρια, αλλά υπάρχουν στοιχεία τα οποία κληρονομούνται από την προεπαναστατική εποχή και τα οποία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην υποδοχή, αποδοχή και εγκόλπωση των Φυσικών Επιστημών. Το βασικότερο από αυτά είναι ο νεοελληνικός 2ιαφωτισμός, ο οποίος είναι περισσότερο μια σύμπλευση λογίων παρά ένα ενοποιημένο φιλοσοφικά και ιδεολογικά κίνημα. Το κύριο αίτημα των πρωταγωνιστών του, όπως ο Αδ. Κοραής, ο Ρ. Βελεστινλής και ο Αν. Γαζής είναι η μετάδοση των πολιτικών, ιδεολογικών και επιστημονικών ιδεών του ευρωπαϊκού 2ιαφωτισμού στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Παρά τα πολλά και συχνά αντικρουόμενα ρεύματα που τον αποτελούν, ο νεοελληνικός 2ιαφωτισμός θα αναφέρεται σταθερά σε κάποιες φιλοσοφικές ιδέες, οι οποίες απηχούν τις ιδέες του Locke, Voltaire, Montesquieu και Rousseau. Ταυτόχρονα, μεγάλη σημασία θα δοθεί στις Φυσικές Επιστήμες και στον κοινωνικό και παιδευτικό ρόλο που αυτές μπορούν να αναλάβουν. Ο προνομιακός χώρος εκδήλωσης των ιδεών του 2ιαφωτισμού είναι η εκπαίδευση και η έκδοση εγχειριδίων. Οι λόγιοι που γράφουν εγχειρίδια Φυσικών Επιστημών δεν είναι εν ενεργεία επιστήμονες ερευνητές. Είναι εκλαϊκευτές φιλόσοφοι ή δάσκαλοι. Η ύπαρξη κατάλληλου κοινωνικού χώρου για τη δράση των νεοελλήνων 2ιαφωτιστών είναι άμεσα συνυφασμένη με την άνοδο μιας πλούσιας αστικής και εμπορικής τάξης σε παροικίες και ελληνικά κέντρα στις παρυφές του χώρου που αργότερα θα γίνει το νεοελληνικό κράτος. Είναι ακριβώς αυτή η τάξη η οποία θα απαιτήσει μια άλλου είδους παιδεία για τα παιδιά της και η οποία θα βοηθήσει στην δημιουργία Γυμνασίων και σχολών, στις οποίες θα διδαχθούν τα έργα του Κούμα και του Βαρδάλαχου. Είναι λοιπόν ένα ευρύ, ταραχώδες αλλά ολιστικό ιδεολογικό ρεύμα αυτό του νεοελληνικού 2ιαφωτισμού, το οποίο εκ προθέσεως δεν είναι εύκολο να διαχωρισθεί στις συνιστώσες του. Αυτό έχει σημασία, γιατί όταν συντηρητικοί κύκλοι θα αντιδράσουν στις νέες ιδέες που εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο, θα καταφερθούν συνολικά εναντίον του. Πρωτοστάτης στον αντιδιαφωτιστικό κίνημα είναι το Πατριαρχείο, το οποίο παραδοσιακά είναι υπεύθυνο και για την εκπαίδευση στο ελληνόφωνο milliet της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Φυσικές Επιστήμες θα Η εκπαίδευση των δασκάλων και διδασκαλισσών στις Φυσικές Επιστήμες (1835-1950) 302 πολεμηθούν συλλήβδην μαζί με το υπόλοιπο ιδεολογικό κίνημα, ακόμα και όταν οι πιο μετριοπαθείς και απολιτικοί παιδαγωγοί όπως ο Βαρδάλαχος και ο Κούμας θα προσπαθήσουν να αρθρώσουν μια μετριοπαθή άποψη διαχωρισμού πίστης και επιστήμης. Η προσπάθεια όμως θα είναι ατυχής και ιστορικά, η σύνδεση θα υποστηριχθεί τόσο από τους υπερασπιστές όσο και από τους αντιπάλους τους: Οι Φυσικές Επιστήμες απέχουν ένα βήμα μόνο από τις νεωτερικές και υλιστικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Η Επανάσταση του 1821 θα θέσει ένα βίαιο τέλος στις ιδεολογικές αυτές αντιπαραθέσεις και θα προκρίνει τις 2ιαφωτιστικές ιδέες. Η εγκαθίδρυση όμως του Ι. Καποδίστρια στον ρόλο του Κυβερνήτη θα γίνει εν μέσω ενός κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού χάους. Οι διαφωτιστικές ιδέες είναι ακόμα ζωντανές και διακριτές, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζονται μια σειρά από άλλα ιδεολογικά διακυβεύματα. Η διακυβέρνηση του Ι. Καποδίστρια δεν είναι, λοιπόν, εύκολο να αξιολογηθεί μονοσήμαντα, όσον αφορά την μελέτη μας, ούτε μπορεί να ενταχθεί σε έναν χαρακτηρισμό. Από τη μια, την περίοδο αυτή εγκαινιάζεται μια πρόθεση δημιουργίας ενός κεντρικά ελεγχόμενου κράτους, μιας φωτισμένης εκλεγμένης δεσποτείας, στην οποία ο Κυβερνήτης είναι η ανώτατη και ανεξέλεγκτη αρχή του κράτους. Μια τέτοια διακυβέρνηση είναι αντίθετη στις πολιτικές προτάσεις του 2ιαφωτισμού, οι οποίες προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν πιο φιλελεύθερες πολιτικές ιδέες. Εντάσεις λοιπόν εμφανίζονται ανάμεσα στον Ι. Καποδίστρια και σε πολλούς 2ιαφωτιστές. Το εθνικό, βασισμένο στην θρησκευτική συνείδηση και εσωτερικά συμπαγές κράτος, το οποίο οραματίζεται ο Κυβερνήτης είναι το κατοπτρικό είδωλο του εξωστρεφούς, βασισμένο στον Locke και τον Montesquieu κράτος του Αδ. Κοραή. Ο τελευταίος έχει πάψει πια να είναι στο προσκήνιο της πνευματικής ζωής, χωρίς όμως να εκλείψει και η επιρροή του. Η αντινομία ανάμεσα στα δυο εθνικά οράματα οδηγεί τις Φυσικές Επιστήμες να κατέβουν ένα σκαλοπάτι από τον επιστημολογικό θώκο τον οποίο κατείχαν, έστω και θεωρητικά. Από την άλλη, όμως, ο Ι. Καποδίστριας δίνει μεγάλο βάρος στην ανάπτυξη ενός δικτύου δημοτικής εκπαίδευσης, το οποίο πριν την επανάσταση ήταν το πρωτεύον πεδίο εμφάνισης των νέων ιδεών...