Διονυσίου τέχνη μουσική: κριτική έκδοση

Abstract

In an eight-verse epigram, written in Byzantine twelve-syllable verse, and which appears in twelve Byzantine manuscripts, a certain Dionysius pays tribute to the emperor Konstantinos Porphyrogennetos. Dionysius dedicates to the emperor a music-theoretical treatise by the title Eisagoge tecnes mousikes (Introduction to the Art of Music), written by Bakcheios Geron, also adding a chapter of his own, without a title, at the end of Bakcheios’ treatise. These two works have been transmitted together. The first one was last published by Jan in 1895, who considered four manuscripts, while the second one was published by Bellermann in 1841 (first and last edition), who collated five manuscripts. The aim of the present thesis is the critical edition of- and commentary on Dionysius’ treatise, under the light of the eighteen new manuscripts that have since 1841 been discovered. The thesis is divided into three parts: Introduction, Text, and Commentary. Chapters I-III constitute the Introduction to the critical edition; Chapter IV presents the ancient text, the critical apparatus, and a modern Greek translation; Chapter V is a commentary on selected manuscript readings; and Chapter VI a commentary on all the issues raised by Dionysius. Explanatory tables are given as an appendix, followed by three index tables: 1. of all the words encountered in Dionysius’ text; 2. of ancient names mentioned in the thesis, and 3. of names of modern authors referred to in the thesis. At the very end is given a select bibliography of relevant publications.

Ένα οκτάστιχο επίγραμμα σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο στίχο που εμφανίζεται σε ορισμένα βυζαντινά χειρόγραφα μεταφέρει το σεβασμό ενός άγνωστου Διονυσίου στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο. Ο Διονύσιος αφιερώνει στον αυτοκράτορα το σύγγραμμα περί μουσικής του Βακχείου, αλλά και ένα δεύτερο δικό του κείμενο ως επίμετρο σε αυτό του Βακχείου. Και τα δύο αυτά συγγράμματα παραδόθηκαν μαζί. Το πρώτο, εκδόθηκε για τελευταία φορά από τον Jan το 1895, ο οποίος έλαβε υπ’ όψιν του τέσσερα χειρόγραφα, ενώ το δεύτερο εκδόθηκε για πρώτη και μοναδική φορά από τον Bellermann το 1841, ο οποίος χρησιμοποίησε πέντε χειρόγραφα. Σκοπός της διατριβής είναι η κριτική έκδοση και ο σχολιασμός του μουσικοθεωρητικού συγγράμματος του Διονυσίου. Η μελέτη διαιρείται σε τρία μέρη: την Εισαγωγή, το Κείμενο και τον Σχολιασμό. Τα κεφάλαια Ι-ΙΙΙ αποτελούν την Εισαγωγή της κριτικής έκδοσης, στο τέταρτο κεφάλαιο αναπτύσσεται το κείμενο μαζί με το κριτικό υπόμνημα και τη νεοελληνική μετάφραση, ενώ τα κεφάλαια του σχολιασμού περιλαμβάνουν την τεκμηρίωση των επιλεγμένων αρχαίων γραφών στο κείμενο (5ο) και το σχολιασμό των θέσεων που ο συγγραφέας αναπτύσσει (6ο). Στο πρώτο κεφάλαιο τοποθετούμαι πάνω σε δύο ζητήματα που απασχόλησαν τους μελετητές: το ζήτημα της πατρότητας της πραγματείας και εκείνο της χρονολόγησης της συγγραφής της. Ο πρώτος εκδότης (Bellermann) απέδωσε λανθασμένα την πραγματεία στον Βακχείο. Το όνομα του Διονυσίου ως συγγραφέα της πραγματείας έχει μεν αποκατασταθεί αλλά χωρίς αναμφισβήτητη τεκμηρίωση. Στην παρούσα μελέτη μέσα από τη δομή των δύο σημαντικότερων χειρογράφων αποδεικνύεται πλέον με ακλόνητα επιχειρήματα ότι η πραγματεία συντάχθηκε από τον Διονύσιο και όχι από τον Βακχείο. Ως προς το ζήτημα της χρονολόγησης της συγγραφής της εστιάζω στο μέτρο του οκτάστιχου επιγράμματος, καθώς είναι ξεκάθαρο ότι γράφτηκε από τον Διονύσιο. Στην παρούσα μελέτη οι στίχοι του εξετάζονται ως ιαμβικοί τρίμετροι, ως χωλίαμβοι και ως βυζαντινοί δωδεκασύλλαβοι. Τελικά προκρίνω την τρίτη εκδοχή, που αποδέχεται σήμερα η πλειονότητα των μελετητών, δίδοντας μάλιστα εξηγήσεις σε πιθανές ενστάσεις. Δεδομένου ότι ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος στίχος χρονολογείται μετά τον 7ο αιώνα, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος του επιγράμματος ταυτίζεται με τον Πορφυρογέννητο και έτσι ο Διονύσιος τοποθετείται με ασφάλεια στον 10ο αιώνα. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η παράδοση της πραγματείας. Εντόπισα, συνέλεξα, ανέγνωσα και εξέτασα το σύνολο των 23 χειρογράφων που έχουν σήμερα διασωθεί και φυλάσσονται σε ευρωπαϊκές μόνον βιβλιοθήκες. Έλαβα επίσης υπ’ όψιν το απόσπασμα της πραγματείας του Διονυσίου στα Αρμονικά του Βρυεννίου. Ενδελεχής εξέταση των χειρογράφων αλλά και του αποσπάσματος στον Βρυέννιο από την πιο πρόσφατη έκδοση, αυτή του Jonker το 1970 με οδήγησαν στην συγκρότηση του γενεαλογικού δένδρου της παράδοσης του κειμένου. Από το στέμμα προέκυψε ότι τρία μόνο χειρόγραφα από το σύνολο των 23, μαζί με το απόσπασμα του Διονυσίου στον Βρυέννιο διασώζουν τις αρχαιότερες γραφές. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν στην ανασύνθεση του αρχετύπου. Τα υπόλοιπα, ως αντίγραφα διαθέσιμων χειρογράφων δεν λήφθηκαν υπ’ όψιν, παρά σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις κατά τις οποίες ορισμένα από αυτά μεταφέρουν εύστοχες υποδείξεις των γραφέων τους όταν η παράδοση έχει υποστεί σοβαρές φθορές.