Κριτική παιδαγωγική της μνήμης: ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας: μια διδακτική προσέγγιση για το δημοτικό σχολείο

Abstract

This dissertation examines the representation of the Greek Civil War (1946-1949) in Historyschool textbooks and addresses its pedagogical application at the level of Primary School, using the tools and philosophy of critical pedagogy and education. The study situates the Greek Civil War within the broader category of controversial historical issues, tracing the conflict until August 1949, when the armed conflicts in the northern provinces of the country ended, with the Democratic Army of Greece (Greek: Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος, Romanized: Dimokratikós Stratós Elládοs, DSE) defeated. This research focuses on the historical issue of the so-called “Child Gathering”/“Child Rescue” (Greek: «Παιδομάζωμα»/«Παιδοσώσιμο», Romanized: “Paidomázoma”/“Paidosósimo”), which concerned the evacuation and relocation of children from the northern provinces of Greece during the civil war, either to socialist countries allied with the Communist Party of Greece (CPG; romanized: Kommounistikó Kómma Elládas, KKE) as part of the CPG-KKE relocation program, or to state-run boarding schools within Greece, known as children's homes (romanized: Paidopóleis), under the government/royal relocation program. The aims of the study were a) to capture the ways in which the Greek state narrates the Greek Civil War, through the curricula and History textbooks (which represent the most formal and rigid form of public history) compiled from the end of the Civil War until today (2025), examining the content of both the curricula and 82 books (of primary and secondary education), through the synthesis of two heterogeneous research models—a quantitative model and a qualitative content analysis model—and b) to propose a didactic approach tothe Civil War for the 6th Grade of Primary School, through a supplementary teaching unit, which focuses on the experiences of children during the Greek Civil War, through the teaching of the controversial issue known as “Paidomázoma”/“Paidosósimo” (“Child Gathering”/“Child Rescue”), adopting a critical inquiry-based and collaborative approach, alongside teaching techniques derived from the pedagogical theory of Célestin Freinet.

Η παρούσα διατριβή διερευνά την παρουσία του ελληνικού Εμφυλίου πολέμου (1946-1949) στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας και πραγματεύεται τη διδακτική του αξιοποίηση, στο επίπεδο του Δημοτικού σχολείου, εντός ενός πλαισίου που αξιοποιεί τα εργαλεία και τη φιλοσοφία της κριτικής παιδαγωγικής. Εκκινώντας από το πεδίο των συγκρουσιακών ιστορικών ζητημάτων (controversial historical issues), όπου εντάσσονται οι εμφύλιοι πόλεμοι, συνεπώς και ο ελληνικός Εμφύλιος, επιχειρείται μια ιστορική περιδιάβαση της πορείας του μέχρι τον Αύγουστο του 1949, όποτε και τερματίζονται οι ένοπλες συγκρούσεις στις βόρειες επαρχίες της χώρας, με τελικό νικητή τις κυβερνητικές δυνάμεις και ηττημένο τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδος (ΔΣΕ). Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται ιστορικά στο συγκρουσιακό ζήτημα του επονομαζόμενου «Παιδομαζώματος»/«Παιδοσωσίματος», το οποίο αφορούσε τη μετεγκατάσταση παιδιών από τις βόρειες επαρχίες της χώρας, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου, είτε στις συμμαχικές προς το ΚΚΕ σοσιαλιστικές χώρες (πρόγραμμα μετεγκατάστασης ΚΚΕ), είτε σε οικοτροφεία εντός τις επικράτειας, τις επονομαζόμενες Παιδοπόλεις (κυβερνητικό/βασιλικό πρόγραμμα μετεγκατάστασης). Σκοποί της μελέτης ήταν α) να αποτυπώσει τους τρόπους με τους οποίους το ελληνικό κράτος αφηγείται τον ελληνικό Εμφύλιο, μέσα από τα αναλυτικά προγράμματα και τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας (την πιο επίσημη και ανελαστική μορφή δημόσιας ιστορίας) που συντάχθηκαν από το τέλος του Εμφυλίου μέχρι και σήμερα (2025), εξετάζοντας το περιεχόμενο τόσο των αναλυτικών προγραμμάτων, όσο και 82 βιβλίων (πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης), μέσα από τη σύνθεση δύο ετερογενών μοντέλων έρευνας, ενός ποσοτικού μοντέλου και ενός ποιοτικού μοντέλου ανάλυσης περιεχομένου και β) να προτείνει μια διδακτική προσέγγιση του Εμφυλίου πολέμου για το επίπεδο της Στ’ Δημοτικού, μέσω ενός φακέλου μαθήματος, ο οποίος επικεντρώνεται στις ζωές των παιδιών του Εμφυλίου, μέσα από τη διδασκαλία του συγκρουσιακού ζητήματος που έχει γίνει γνωστό με τον όρο «Παιδομάζωμα»/«Παιδοσώσιμο», υιοθετώντας κριτικά διερευνητικές και συνεργατικές προσεγγίσεις, καθώς και τεχνικές διδασκαλίας που προέρχονται από την παιδαγωγική θεωρία του Célestin Freinet.