The anthropology of St Gregory Palamas: the image of God, the spiritual senses, and the human body

Abstract

The current thesis studies the anthropology of St Gregory Palamas, and tries to prove two main points: a) man is, according to Palamas, greater than the angels, as far as the image of God is concerned. Moreover, this is due to human corporeality, to the human body; b) man has the potentiality to ‘sense’ God; in this experience the human body has a very important place. This refers to the spiritual senses, wherein the basic notion is the ‘intellectual perception’ (νοερὰ αἴσθησις). In trying to prove the aforementioned two points, this thesis also examines some other related topics of Palamite anthropology in its various chapters. In each chapter—and part—there is a brief introduction to set up the questions that are addressed. After the relevant analysis, the main findings are summarized in the conclusions—at the end of each chapter, and part respectively. In the Introduction, the emergence of the question of the human person in the context of the hesychast debates is traced, as well as some key anthropological notions. These sections define the context in which the thesis moves, and help the reader better understand the subsequent chapters. In particular, Part I examines the image of God in man. After providing an overview of St Gregory’s relevant teaching, it moves on to an analysis of two major issues: a) why is man believed to bear some reflections of the Holy Trinity in himself, and b) in what sense is he regarded superior to the angels, in terms of the imago Dei. Then Part II explores a most interesting topic: the Palamite αἴσθησις νοερὰ (intellectual perception), namely man’s spiritual senses. Is man able to gain knowledge of God? How is this possible? What is the role of the divine light and of the ‘eyes of the soul’? What is the place of ‘ecstasis’ and in what sense does the body have an important role in the spiritual senses? These are some of the main research questions pursued here. Amongst the contributions of this thesis are these three basic conclusions. First, according to Palamas, the image of God is inherent in man, both soul and body, but man’s final goal is to attain likeness to God. In this road, he passes through the νοερὰ αἴσθησις, either now, or in Paradise. Besides, the fact that man is made kat’ eikona, enables him to perceive and, even, sense God. Moreover, man is superior to the angels in terms of the image of God for some specific reasons, all based in his corporeality. Ηowever, the angels have preserved the perfection of the καθ’ ὁμοίωσιν and for thisreason they have a greater dignity than us; they are much closer to the divine illumination that comes from God.Second, intellectual perception refers both to the soul and the body. However, in Paradise the body will be absorbed by the spirit, and acquire a totally spiritual aspect. But this does not mean at all a devaluing of the body. On the contrary, in this thesis, it is clearly shown that Palamas attributes extremely great value to the human body. Finally, Palamas’ most central theological position is his strong insistence on the potentiality of man’s union with God, namely theosis: that is, of the transition from the image of God, to the kath’ omoiosin, and the activation of his νοερὰ αἴσθησις. And herein lies, perhaps, his most important gift to the anthropological discussions of our epoch.

Η παρούσα διατριβή μελετά την ανθρωπολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά και προσπαθεί να αποδείξει δύο βασικά σημεία: α) ο άνθρωπος είναι, σύμφωνα με τον Παλαμά, ανώτερος από τους αγγέλους, όσον αφορά το κατ’ εικόνα Θεού. Επιπλέον, αυτό οφείλεται στην ανθρώπινη σωματικότητα, στο ανθρώπινο σώμα· β) ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να «αισθάνεται» τον Θεό· σ’ αυτήν την εμπειρία, το ανθρώπινο σώμα έχει πολύ σημαντική θέση. Εδώ αναφερόμαστε στις πνευματικές αισθήσεις, όπου βασική έννοια είναι η παλαμική «νοερὰ αἴσθησις». Προσπαθώντας να αποδείξει τα δύο προαναφερθέντα σημεία, η παρούσα διατριβή εξετάζει επίσης ορισμένα άλλα συναφή θέματα της παλαμικής ανθρωπολογίας στα διάφορα κεφάλαιά της. Σε κάθε κεφάλαιο —και Μέρος— υπάρχει μια σύντομη εισαγωγή που θέτει τα ερωτήματα που εξετάζονται. Μετά τη σχετική ανάλυση, τα βασικά ευρήματα συνοψίζονται στα συμπεράσματα —στο τέλος κάθε κεφαλαίου, και Μέρους αντίστοιχα. Στην Εισαγωγή ιχνηλατείται η ανάδυση του ζητήματος του ανθρώπινου προσώπου στο πλαίσιο των ησυχαστικών ερίδων, καθώς και ορισμένες βασικές ανθρωπολογικές έννοιες. Οι ενότητες αυτές ορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η διατριβή και βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα τα επόμενα κεφάλαια. Ειδικότερα, το πρώτο Μέρος εξετάζει την εικόνα του Θεού στον άνθρωπο. Αφού πρώτα κάνει μια επισκόπηση της σχετικής διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου, στη συνέχεια προχωρά στην ανάλυση δύο σημαντικών ζητημάτων: α) γιατί λέγεται ότι ο άνθρωπος φέρει μέσα (στον εαυτό) του κάποιες αντανακλάσεις της Αγίας Τριάδος, και β) με ποια έννοια θεωρείται ο άνθρωπος ανώτερος από τους αγγέλους, όσον αφορά την imago Dei. Στη συνέχεια, το δεύτερο Μέρος διερευνά ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα: την παλαμική «αἴσθησιν νοερά», δηλαδή τις πνευματικές αισθήσεις του ανθρώπου. Είναι ο άνθρωπος ικανός να αποκτήσει γνώση του Θεού; Πώς είναι αυτό δυνατό; Ποιος είναι ο ρόλος του θείου φωτός και των «οφθαλμών της ψυχής»; Ποια είναι η θέση της «έκστασης» και με ποια έννοια έχει το σώμα σημαντικό ρόλο στις πνευματικές αισθήσεις; Αυτά είναι μερικά από τα κύρια ερευνητικά ερωτήματα που εξετάζονται εδώ. Η συμβολή της παρούσας διατριβής στην έρευνα συνοψίζεται στα εξής τρία βασικά συμπεράσματα. Πρώτον, σύμφωνα με τον Παλαμά, η εικόνα του Θεού ενυπάρχει στον άνθρωπο, ο οποίος είναι ψυχή και σώμα, αλλά ο τελικός στόχος του ανθρώπου είναι να αποκτήσει την ομοίωση με τον Θεό. Σ’ αυτήν την πορεία του περνάει μέσα από την «νοερὰ αἴσθησιν», είτε τώρα, είτε στον Παράδεισο. Εξάλλου, το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα, του επιτρέπει να δέχεται ή και ακόμη να αισθάνεται τον Θεό. Επιπλέον, ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τους αγγέλους ως προς το κατ’ εικόνα Θεού για κάποιους συγκεκριμένους λόγους, οι οποίοι όλοι βασίζονται στη σωματικότητά του. Οι άγγελοι όμως διατήρησαν την τελειότητα του καθ’ ὁμοίωσιν και γι’ αυτόν τον λόγο έχουν μεγαλύτερο αξίωμα από μας· βρίσκονται πολύ πιο κοντά στον θεϊκό φωτισμό πού προέρχεται από τον Θεό. Δεύτερον, η νοερά αίσθηση αναφέρεται τόσο στην ψυχή όσο και στο σώμα. Ωστόσο, στον Παράδεισο το σώμα θα απορροφηθεί από το πνεύμα και θα αποκτήσει μια εντελώς πνευματική όψη. Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου υποτίμηση του σώματος. Αντιθέτως, στην παρούσα διατριβή αποδεικνύεται σαφώς ότι ο Παλαμάς αποδίδει εξαιρετικά μεγάλη αξία στο ανθρώπινο σώμα. Τέλος, η πιο κεντρική θεολογική θέση του Παλαμά είναι η έντονη επιμονή του στη δυνατότητα της ένωσης του ανθρώπου με τον Θεό, της θέωσης: δηλαδή της μετάβασης από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωση, και της ενεργοποίησης της νοεράς αίσθησής του. Και εδώ βρίσκεται, ίσως, το σημαντικότερο δώρο του στις ανθρωπολογικές συζητήσεις της εποχής μας.