Η ελευθερία της βουλήσεως στον Πλωτίνο

Abstract

Freedom of will is the 'touchstone' that weighs and measures a deep thinker against a shallow mind. The web of man's relationship with God andhimself determines the kind of freedom he has, its depth and fullness. In Plotinus, the question of freedom is not limited to the possibility ofusing his 'self-authority'. Of course, he who commits an act is responsible for its commission. But the causes of his act vary as to theirorigin. Some of them are imposed by external factors, and in a way they exert 'blackmail' on man to act according to what they dictate. At best,they give him the opportunity to choose between two, three or more options. This indicates the granting of the possibility of 'voluntarychoices', i.e. some form of freedom, which, however, when finally judged, shows a semblance of freedom. Habit, the need to satisfy bodily desires, the enjoyment of varied pleasures, the satisfaction of earthly and ephemeral appetites, calculations of all kinds in self-interest, constitute a group of causes which 'compel' man to perform or avoid certain actions. A further category of causes is that which marks the self-contradiction of self-choices. While the acting subject chooses to do other things, he nevertheless acts other things. To recall the Apostle Paul, the coexistence within man of two laws, two pools of causal relations. This case is a confirmation of the operation of the network of coercive causes that impose on the acting man a rich repertoire of coercive acts. In Plotinus, the freedom of the will is not consistent with the freedom of the appetites, nor with the guarantee of the tenderness of practical life. Instead, it is governed by ascetic and retreating tendencies of the present practical life. The freedom of the will consists in detachment from all attachment to earthly sensible practical life, which is the place of exile for the pure soul, the essentially true man who is identifiedwith it. When man is detached from the sensible life and reduced to the mental world of Mind, then we can claim that he has regained his lostfreedom. The key word of freedom of the will is reduction from the sensible to the mental world. To the place of origin of the soul, where itfell from and in the dizziness of the sensuous vapours it was imprisoned. In substantiating this Plotinusian position, we have concentrated on thesystematic study and abstraction of the richly voluminous material in our author's writing, and the presentation of relevant hints by long-timescholars of Plotinus' philosophy. We have structured our whole work in three parts, having placed together with the present preface a very brief introduction, and at the end, extremely briefly, a few conclusions which we must always bear in mind when speaking of Plotinus. In Part One there are three sections. The first section deals with the sensible world, and contains four chapters dealing with the capitalsubjects. The Second Section deals with the Intelligent World, of which the sensible is the image. The section includes four chapters dealing with, theprinciple of One, the concept of Being, the life of Mind and the theory of the productivity of substances. The third section examines issues of anthropology in Plotinus, in seven chapters. In Part Two, issues concerning the Soul, in its disembodied and embodied forms, are examined in six chapters. In Part Three, in nine chapters, the major and crucial issue of the functional life of the soul is addressed. As it is activated and active inembodied life. Questions concerning the cognitive function of the soul, its intellect, its perception, the function of memory and consciousnessare considered. The nature of the soul as its secondary energy, theory and action, the Reasons from the Mind, the providential work of the soul, thesoul's wisdom, the theory of the two energies in the higher states are discussed. In Part Four, we enter the heart of our study, the question of the freedom of the will. In five chapters we consider such subjects as, the necessity of purification, the virtues as a means of purification, the elimination of the memory of worldly things, the equipment required for the reductive course of the soul, and finally, this fact of reduction to the intelligible.

Η ελευθερία της βουλήσεως αποτελεί την ‘λυδία λίθο’ που ζυγίζουμε και μετράμε ένα βαθιά στοχαστή από ένα ρηχή πνεύμα. Το πλέγμα των σχέσεων του ανθρώπου με τον θεό και τον εαυτό του, καθορίζει και το είδος της ελευθερίας του, το βάθος και την πληρότητά της.Στον Πλωτίνο, το ζήτημα της ελευθερίας δεν περιορίζεται στην δυνατότητα χρήσης του ‘αὐτεξουσίου’ του. Φυσικά, εκείνος που διαπράττει μία πράξη,έχει την ευθύνη της διάπραξης της. Τα αίτια όμως της πράξης του, ποικίλλουν ως προς την προέλευσή των. Άλλα εξ’ αυτών επιβάλλονται απόεξωτερικούς παράγοντες, και ασκούν τρόπον τινά στον άνθρωπο ‘εκβιασμό’ να ενεργήσει σύμφωνα με όσα του υπαγορεύουν. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, του παρέχουν τη δυνατότητα να επιλέξει μεταξύ δύο, τριών, ή και περισσότερων επιλογών. Αυτό δηλώνει την εκχώρηση της δυνατότητας ‘αὐτεξούσιων ἐπιλογῶν’, τουτέστι κάποιας μορφής ελευθερίας, η οποία όμως τελικώς κρινόμενη δείχνει επίφαση ελευθερίας.Η συνήθεια, η ανάγκη ικανοποίησης των σωματικών επιθυμιών, η απόλαυση των ποικιλόμορφων ηδονών, η ικανοποίηση των επίγειων και εφήμερων ορέξεων, οι πάσης φύσεως υπολογισμοί προς το ίδιον συμφέρον, αποτελούν μία ομάδα των αιτίων που ‘καταναγκάζουν’ τον άνθρωπο στο να επιτελέσει ή αποφύγει συγκεκριμένες ενέργειες. Μία επιπλέον κατηγορία αιτίων, είναι αυτή που σηματοδοτεί την αυτοαναίρεσητων αυτεξούσιων επιλογών. Ενώ το ενεργούν υποκείμενο, άλλα επιλέγει να κάνει, εν τούτοις όμως, άλλα ενεργεί. Για να θυμηθούμε τον Απόστολο Παύλο, η συνύπαρξη εντός του ανθρώπου δύο νόμων, δύο δεξαμενών αιτιατών σχέσεων. Η περίπτωση αυτή αποτελεί επιβεβαίωση της λειτουργίας του πλέγματος των εκβιαστικών αιτίων που επιβάλλουν στον ενεργούντα άνθρωπο ένα πλούσιο ρεπερτόριο καταναγκαστικών πράξεων.Στον Πλωτίνο η ελευθερία της βουλήσεως, δεν συνάδει με την ελευθερία των ορέξεων, ούτε με την εξασφάλιση της τρυφηλότητας του πρακτικού βίου. Αντίθετα διέπεται από ασκητικές και αναχωρητικές του παρόντος πρακτικού βίου τάσεις. Η ελευθερία της βουλήσεως συνίσταται στην αποδέσμευση από κάθε δεσμό με τον επίγειο αισθητό πρακτικό βίο, ο οποίος αποτελεί τον τόπο εξορίας για την καθαρή ψυχή, τον κατ’ ουσία αληθή άνθρωπο που ταυτίζεται με αυτήν. Όταν αποδεσμευτεί ο άνθρωπος από τον αισθητό βίο και αναχθεί στον νοητό κόσμο του Νου, τότε μπορούμε να ισχυριστούμε πως αυτός ανάκτησε την απολεσθείσα ελευθερία του. Η λέξη κλειδί της ελευθερίας της βουλήσεως είναι η αναγωγή από τον αισθητό στο νοητό κόσμο. Στον τόπο της καταγωγής της ψυχής, εκεί από όπου εξέπεσε και μέσα στη ζάλη των αισθητών αναθυμιάσεων εγκλωβίστηκε. Στην τεκμηρίωση της Πλωτίνειας αυτής θέσης, επικεντρωθήκαμε στη συστηματική μελέτη και αποδελτίωση του πλούσιου σε όγκου υλικού της γραφίδας του συγγραφέως μας, και την παρουσίαση σχετικών νύξεων διαχρονικά μελετητών της φιλοσοφίας του Πλωτίνου. Την όλη εργασία μας διαρθρώσαμε σε τρία μέρη, αφού μαζί με τον παρόντα πρόλογο τοποθετήσαμε μία πολύ σύντομη εισαγωγή, και στο τέλος, άκρως συνοπτικά ελάχιστα συμπεράσματα που πρέπει να έχουμε πάντα κατά νουν οσάκις μιλάμε για τον Πλωτίνο.Στο Πρώτο Μέρος περιλαμβάνονται τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στον αισθητό κόσμο, και περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια που αναφέρονται στα κεφαλαιώδους σημασίας θέματα. Η Δεύτερη ενότητα αναφέρεται στον Νοητό κόσμο, του οποίου εικόνα αποτελείο αισθητός. Στην ενότητα περιλαμβάνονται τέσσερα κεφάλαια που αφορούν, την αρχή του Ενός, την έννοια του Όντος, τη ζωή του Νου και τη θεωρία της παραγωγικότητας των υποστάσεων. Η Τρίτη ενότητα εξετάζει θέματα ανθρωπολογίας στον Πλωτίνο, σε επτά κεφάλαια.Στο Δεύτερο Μέρος, εξετάζονται σε έξι κεφάλαια ζητήματα που αφορούν την Ψυχή, στην ασώματη και ενσώματη μορφή της.Στο Τρίτο Μέρος, σε εννέα κεφάλαια, θίγεται το μείζων και κρίσιμο ζήτημα της λειτουργικής ζωής της ψυχής. Όπως αυτή ενεργοποιείται καιδραστηριοποιείται στον ενσώματο βίο. Εξετάζονται ζητήματα που αφορούν τη γνωστική λειτουργία της ψυχής, τη διάνοια της, την αντίληψή της, τηλειτουργία της μνήμης και της συνείδησης. Γίνεται λόγος για τη φύση της ψυχής ως δευτερογενή της ενέργεια, τη θεωρία και την πράξη, τους Λόγους εκ του Νου, το προνοιακό έργο της ψυχής, τη φρόνηση της ψυχής, τη θεωρία των δύο ενεργειών στις ανώτερες υποστάσεις. Στο Τέταρτο Μέρος, εισερχόμεθα στην καρδιά της μελέτης μας, στο ζήτημα της ελευθερίας της βουλήσεως. Σε πέντε κεφάλαια εξετάζονται θέματα όπως, η αναγκαιότητα της κάθαρσης, οι αρετές ως μέσον καθάρσεως, η εξάλειψη της μνήμης των εγκοσμίων, ο απαιτούμενος εξοπλισμός για την αναγωγική πορεία της ψυχής, και τέλος, αυτό το γεγονός της αναγωγής στο νοητό.