Θρησκευτική δραστηριότητα στα Βουλευτήρια των αρχαίων ελληνικών πόλεων

Abstract

The present thesis examines religious activity in the Bouleuteria of the ancient Greek city-states in mainland Greece and in Asia Μinor, from the Archaic to the Hellenistic periods. Elements such as the cult names of the gods and the morphology of rituals, attested by the sources and the remains at the Bouleuteria and their surroundings, are used to clarify the character of the cults and to draw general conclusions about the nature of religious activity in the Bouleuteria. At the same time, the evolution of this activity over the centuries is explored, whether it is a matter of organized cults or of individual acts of worship accompanying political activity within the institutions, while factors contributing to this evolution are also highlighted. Finally, an attempt is made, when possible, to clarify the relationship between the religious activity found in the Bouleuteria and the more general religious activity in the Agorae, and to draw conclusions about the specific nature of the cults found in the political and administrative centres of the cities. The aim is to clarify the particular interconnection between polis religion, administration and politics, as demonstrated by the operation of the Bouleuteria, within the defined local and temporal contexts, and to place it in the general context of the relations between these agents in the Ancient Greek World.The thesis consists of four parts, and the material examined is presented in chronological order. The first part analyses the religious activity in Bouleuteria of Archaic and Classical cities, while the second one analyses the findings in Bouleuteria of Hellenistic cities. The material examined in each part is divided into three main chapters, presenting: (1) religious activity in Bouleuteria that have been identified, (2) religious activity in Bouleuteria known from the sources, and (3) disputed cases (Dubia). The third part analyses the overall cults and rituals associated with the institutions in question, from the Archaic to the Hellenistic periods. Finally, the fourth part presents the findings of the research and makes a general and brief comparison of the cults found in the Bouleuteria with those found in the Agorae of the city-states.In conclusion, the expected correlation between these institutions and the cult of Hestia, which usually bears the epithet Boulaea, is concluded, given their origin from the precursor buildings of early historical times (Basileia/Prytaneia), which served as the religious and political centres of tribal states and city-states, around the hearth of which the council of elders initially and later the Boule convened, following sacrifices and libations. The connection of the Bouleuteria with other deities, the attributes of which are consistent with the powers of the Boule, especially Zeus Boulaeus, or Eubulaeus, but also Athena Boulaea and Zeus Orkios, is also demonstrated. The association of the Bouleuteria with cults of Apollo, the predominant god-counsellor, but also with dominant or important cults of the cities, for a variety of reasons, as well as their connection with the cult of heroes, the cult of personified concepts and the cult of Hellenistic rulers are demonstrated as well. The rituals associated with the Bouleuteria are mainly sacrifices, libations, prayers and oaths, accompanied by sacrifice or not, with the offering of aparchae and incense burning and the crowning and adornment of cult statues added during the Hellenistic period. They take place at the beginning of the year or the beginning of the term of the Boule, before the regular meetings of the political body or on various other occasions.During the Hellenistic period an enrichment of the cults and rituals related to the institutions, as well as a strengthening of the importance of the Bouleuteria is to be observed, as they evolve into symbols of the city-states, hosting a variety of religious rituals, not necessarily related to the activity of the Boule. In this way, the Bouleuteria, in addition to being top-level political institutions, become important centres of the polis religion, acquiring the dual political-religious character that has hitherto been reserved to the Prytaneia, and competing with them in terms of their symbolic role for the political communities. An examination of the religious activity associated with the institutions in cities such as Priene, Cyme and Pergamum of the late Hellenistic period indicates the high prestige acquired by the still democratically elected Boule, a fact that heralds changes completed in imperial times, through the oligarchization of the political body.The cults that are attached to the Bouleuteria correspond to a large extent to those which are generally found in the Agorae, within or on the outskirts of which they are placed. The particular symbolic character that the institutions have for the cities, especially during the Hellenistic period, corresponds to the analogous function which the Agorae as a whole hold, if not from their very beginning at least since Archaic times, as they gradually bring together all the basic activities of the cities. In both cases, religion is the means by which political communities seek to ensure their well-being, to strengthen bonds between their members and to crystallise their own identity, while also being the vehicle for the messages they wish to convey in every direction.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τη θρησκευτική δραστηριότητα στα Βουλευτήρια των αρχαίων ελληνικών πόλεων-κρατών, σε έναν τοπικό ορίζοντα που περιλαμβάνει την κυρίως Ελλάδα και τη Μ. Ασία, από τους αρχαϊκούς έως τους ελληνιστικούς χρόνους. Στοιχεία, όπως τα επίθετα των λατρευομένων θεών και το ιδιαίτερο τυπικό των ιεροπραξιών, που μαρτυρούνται από τις πηγές και τα υλικά κατάλοιπα των Βουλευτηρίων και του περιβάλλοντος χώρου τους, χρησιμοποιούνται για τη διευκρίνιση του χαρακτήρα των λατρειών αλλά και για την εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων σχετικά με τη φύση της θρησκευτικής δραστηριότητας στα Βουλευτήρια. Παράλληλα διερευνάται η εξέλιξη της δραστηριότητας αυτής μέσα στους αιώνες, είτε πρόκειται για συγκροτημένες λατρείες είτε πρόκειται για μεμονωμένες λατρευτικές πράξεις που συνοδεύουν την πολιτική δραστηριότητα εντός των ιδρυμάτων, ενώ επισημαίνονται και παράγοντες που συντελούν στην εξέλιξη αυτή. Τέλος, και όπου αυτό είναι εφικτό, επιχειρείται να αποσαφηνισθεί η σχέση της θρησκευτικής δραστηριότητας που διαπιστώνεται στα Βουλευτήρια, με τη γενικότερη θρησκευτική δραστηριότητα στις Αγορές και να εξαχθούν συμπεράσματα για το συγκεκριμένο χαρακτήρα των λατρειών, που απαντώνται στα πολιτικά και διοικητικά κέντρα των πόλεων. Στόχος είναι να διευκρινιστεί η ιδιαίτερη διασύνδεση μεταξύ επίσημης θρησκείας, διοίκησης και πολιτικής, όπως αυτή καταδεικνύεται από τη λειτουργία των Βουλευτηρίων, μέσα στα οριζόμενα τοπικά και χρονικά πλαίσια, και να ενταχθεί στο γενικότερο πλαίσιο των σχέσεων των φορέων αυτών στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο.Η διάρθρωση της εργασίας ακολουθεί ένα βασικό τετραμερές σχήμα και η παράθεση του εξεταζόμενου υλικού γίνεται κατά χρονολογική σειρά. Στην πρώτη ενότητα αναλύεται η θρησκευτική δραστηριότητα που εντοπίζεται σε Βουλευτήρια αρχαϊκών και κλασικών πόλεων, ενώ στη δεύτερη αυτή που ανιχνεύεται σε Βουλευτήρια ελληνιστικών πόλεων. Το εξεταζόμενο σε κάθε ενότητα υλικό κατανέμεται δε σε τρία βασικά κεφάλαια, που παρουσιάζουν: 1) τη θρησκευτική δραστηριότητα σε Βουλευτήρια που έχουν εντοπιστεί, 2) τη θρησκευτική δραστηριότητα σε Βουλευτήρια γνωστά από τις πηγές και 3) τις αμφισβητούμενες περιπτώσεις (Dubia). Στην τρίτη ενότητα αναλύονται συνολικά οι λατρείες και οι ιεροπραξίες που συνδέονται με τα ιδρύματα από τους αρχαϊκούς έως τους ελληνιστικούς χρόνους, στην τέταρτη ενότητα, τέλος, παρατίθενται τα πορίσματα της έρευνας και γίνεται μια γενική και συνοπτική σύγκριση των λατρειών που απαντώνται στα Βουλευτήρια, με αυτές που διαπιστώνονται στις Αγορές των πόλεων-κρατών.Εν κατακλείδι συμπεραίνεται ο αναμενόμενος συσχετισμός των ιδρυμάτων με τη λατρεία της Εστίας, που φέρει συνήθως το προσωνύμιο Βουλαία, δεδομένης και της προέλευσής τους από τα πρόδρομα εκείνα κτήρια των πρώιμων ιστορικών χρόνων (Βασίλεια/Πρυτανεία), που αποτελούσαν τα θρησκευτικά και πολιτικά κέντρα των φυλετικών και των πόλεων-κρατών, γύρω από την κοινή εστία των οποίων συνεδρίαζε αρχικά το συμβούλιο των γερόντων και μετέπειτα η Βουλή, μετά την τέλεση θυσιών και σπονδών. Καταδεικνύεται, επίσης, η σύνδεση των Βουλευτηρίων και με άλλες θεότητες, οι ιδιότητες των οποίων συνάδουν με τις αρμοδιότητες της Βουλής, κυρίως το Δία Βουλαίο, ή Ευβουλέα, αλλά και την Αθηνά Βουλαία και το Δία Όρκιο, ο συσχετισμός τους με λατρείες του Απόλλωνος, ως κατεξοχήν θεού-συμβούλου, αλλά και με κυρίαρχες ή σημαντικές λατρείες των πόλεων για μια ποικιλία αιτίων, η σύνδεσή τους με τη λατρεία των ηρώων, τη λατρεία προσωποποιημένων εννοιών και τη λατρεία των ελληνιστικών ηγεμόνων. Οι ιεροπραξίες που συνδέονται με τα Βουλευτήρια, είναι δε κυρίως θυσίες, σπονδές, προσευχές και ορκωμοσίες, συνοδεία θυσίας ή μη, με την προσφορά απαρχών και θυμιάματος, τη στεφάνωση και το στολισμό λατρευτικών αγαλμάτων να προστίθενται κατά την ελληνιστική περίοδο. Λαμβάνουν χώρα κατά την αρχή του έτους ή την έναρξη της θητείας της Βουλής, πριν από τις τακτικές συνεδριάσεις του πολιτικού οργάνου ή σε διάφορες άλλες περιστάσεις.Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους διαπιστώνεται αύξηση και εμπλουτισμός των σχετικών με τα ιδρύματα λατρειών και ιεροπραξιών αλλά και μια ενίσχυση της σημασίας των Βουλευτηρίων, που εξελίσσονται σε κτήρια-σύμβολα των πόλεων κρατών, στο εσωτερικό των οποίων πραγματοποιείται μια ποικιλία θρησκευτικών τελετουργιών, που δεν σχετίζονται απαραίτητα με τη δραστηριότητα της Βουλής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο τα Βουλευτήρια, πέραν από κορυφαία πολιτικά ιδρύματα, ανάγονται σε σημαντικά κέντρα της επίσημης θρησκείας των πόλεων, αποκτώντας το διττό πολιτικό-θρησκευτικό χαρακτήρα που αποτελεί έως τότε ίδιον των Πρυτανείων, τα οποία και ανταγωνίζονται ως προς το συμβολικό για τις πολιτικές κοινότητες ρόλο τους. Σε πόλεις, μάλιστα, όπως η Πριήνη, η Κύμη και η Πέργαμος των ύστερων ελληνιστικών χρόνων, η εξέταση της σχετικής με τα ιδρύματα θρησκευτικής δραστηριότητας υποδεικνύει το ιδιαίτερο κύρος που αποκτά η ακόμα δημοκρατικά εκλεγμένη Βουλή, προαναγγέλλοντας αλλαγές που ολοκληρώνονται κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, με την ολιγαρχοποίηση του πολιτικού οργάνου.Οι λατρείες που επιχωριάζουν στα Βουλευτήρια, αντιστοιχούν εν πολλοίς σε αυτές που απαντώνται γενικότερα στις Αγορές, στο εσωτερικό ή τις παρυφές των οποίων και τα ίδια εντάσσονται, ενώ και ο ιδιαίτερος συμβολικός, για τις πόλεις, χαρακτήρας που τα ιδρύματα έχουν, κυρίως κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, αναλογεί στην αντίστοιχη λειτουργία που οι Αγορές συνολικά παρουσιάζουν, τουλάχιστον από τους αρχαϊκούς χρόνους, καθώς σταδιακά συγκεντρώνουν όλες τις βασικές δραστηριότητες των πόλεων, εάν όχι ήδη από την πρώτη διαμόρφωσή τους. Σε αμφότερες δε τις περιπτώσεις η θρησκεία αποτελεί το μέσο, με το οποίο οι πολιτικές κοινότητες επιζητούν να εξασφαλίσουν την ευημερία τους, να συσφίξουν τις σχέσεις των μελών τους αλλά και να αποκρυσταλλώσουν την ίδια τους την ταυτότητα, συνιστώντας επιπλέον τον φορέα μηνυμάτων που οι ίδιες θέλουν να προβάλλουν προς το εξωτερικό ή το εσωτερικό τους.