Η κοινωνική ασφάλιση μέσα από το πρίσμα της οικονομικής ανάλυσης του δικαίου: μια συγκριτική διεπιστημονική μελέτη στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου

Abstract

It is well known that social security is one of the most important social rights in a welfare state. The main purpose of the institution of social security is to cover and protect employees from insurance risks, which lead to income reduction or an increase in costs. The Economic Analysis of Law (EAL), which is a dynamic collaboration between Economics and Law, plays an important role in the institution of social security. The EAL assesses the rules of law as to whether they have achieved the objective set by the legislator and to what extent, while it and can also propose improvements to the existing rules of law (by revising or repealing them), or suggest a new interpretation of the existing ones that leads to economic efficiency. The EAL´s contribution to social security is considered particularly useful and is divided into two main axes: economic efficiency and redistributive justice. These are two concepts that are opposite to one other and have different orientations. The Greek social security system, from the first years of its implementation, has been economically inefficient and at the same time socially unjust. In addition to the internal problematic factors, the social security system is called upon to also deal with external factors, such as unemployment and demographic aging, that threaten its viability. If the goal of social security is economic efficiency, the EAL can have a crucial contribution in investigating the incentives, benefits, costs, and consequences (willed or unwilled), which derive from the adoption of specific measures. In this dissertation, an attempt is made to evaluate the security laws during the last decade, specifically from the advent of the global financial crisis until today. Greece along with Italy, Spain, and Portugal, have been hit hard economically throughout this financial crisis, while they also had to deal with external factors such as unemployment and low birth rates, combined with rising life expectancy. Under these circumstances, a comparative approach to the pension systems of the countries of southern Europe is attempted, along with an evaluation of their effectiveness in light of the EAL. Have the adopted security arrangements in the aforementioned countries really been effective in achieving fiscal balance and reducing public debt? Considering the economic data of the four southern European countries, it was found that although the public expenditures were reduced -pensions in particular-, the coveted reduction of the public debt was not achieved; on the contrary, it increased, causing negative consequences both socially and economically. Finally, given that social security is influenced by many different factors, the configuration of sustainable social security system requires an interdisciplinary and multidisciplinary approach from a variety of scientific fields.

Όπως είναι γνωστό, η κοινωνική ασφάλιση αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά δικαιώματα και αποτελεί έκφανση του κοινωνικού κράτους. Βασικός σκοπός του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης είναι η κάλυψη και η προστασία των εργαζομένων από την επέλευση των ασφαλιστικών κινδύνων, που επιφέρουν τη μείωση του εισοδήματος ή την αύξηση των δαπανών. Σημαντικό ρόλο στον εν λόγω θεσμό δύναται να παίξει η Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου (ΟΑΔ), η οποία αποτελεί μια δυναμική συνεργασία μεταξύ των επιστημών της Οικονομίας και της Νομικής. Η ΟΑΔ αξιολογεί τους κανόνες δικαίου ως προς το εάν έχουν επιτύχει το στόχο που έχει θέσει ο νομοθέτης και σε ποιο βαθμό, ενώ επίσης δύναται να προτείνει βελτιώσεις στους υφιστάμενους κανόνες δικαίου (μέσω αναθεώρησης ή και κατάργησής τους) ή μια νέα ερμηνεία των υφιστάμενων με σκοπό την οικονομική αποτελεσματικότητα. Η συμβολή της ΟΑΔ στην κοινωνική ασφάλιση κρίνεται ιδιαίτερα χρήσιμη και διακλαδίζεται σε δύο βασικούς άξονες: την οικονομική αποτελεσματικότητα και την (ανα)διανεμητική δικαιοσύνη. Πρόκειται για δύο έννοιες αντίθετες μεταξύ τους και με διαφορετικό προσανατολισμό. Το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα ήδη από τα πρώτα χρόνια της εφαρμογής του υπήρξε οικονομικά αναποτελεσματικό και την ίδια στιγμή κοινωνικά άδικο. Πέρα όμως από τις εσωτερικές παθογένειες το κοινωνικοασφαλιστικό σύστημα καλείται να αντιμετωπίσει κι εξωγενείς παράγοντες που απειλούν τη βιωσιμότητά του, όπως η ανεργία και η δημογραφική γήρανση. Εφόσον στόχος της κοινωνικής ασφάλισης είναι η οικονομική αποτελεσματικότητα, η ΟΑΔ μπορεί να συμβάλει καταλυτικά ερευνώντας τα κίνητρα, τα οφέλη, τα κόστη και τις συνέπειες θελημένες/αθέλητες που προκύπτουν από την υιοθέτηση συγκεκριμένων μέτρων. Στην παρούσα διατριβή γίνεται μια προσπάθεια αξιολόγησης των ασφαλιστικών νόμων κατά την τελευταία δεκαετία και συγκεκριμένα από την έλευση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης μέχρι και σήμερα. Η Ελλάδα μαζί με τις χώρες της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας δέχθηκαν ισχυρό πλήγμα στις οικονομίες τους καθ’ όλη τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης έχοντας όμως επιπλέον να αντιμετωπίσουν τους εξωγενείς παράγοντες της ανεργίας και της υπογεννητικότητας συνδυαστικά με το αυξημένο προσδόκιμο ζωής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, επιδιώκεται μια συγκριτική προσέγγιση των συνταξιοδοτικών συστημάτων των χωρών του ευρωπαϊκού νότου κι επιχειρείται η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς τους υπό το πρίσμα της ΟΑΔ. Οι ασφαλιστικές ρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν στις εν λόγω χώρες υπήρξαν πράγματι αποτελεσματικές ως προς την επίτευξη της δημοσιονομικής ισορροπίας και τη μείωση του δημόσιου χρέους; Λαμβάνοντας υπόψη οικονομικά δεδομένα και στοιχεία των τεσσάρων νοτιοευρωπαϊκών κρατών διαπιστώθηκε ότι αν και μειώθηκαν οι δημόσιες δαπάνες και συγκεκριμένα οι συνταξιοδοτικές, δεν επιτεύχθηκε η πολυπόθητη μείωση του δημόσιου χρέους· αντίθετα, αυξήθηκε, προκαλώντας αρνητικές συνέπειες τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Τέλος, και δεδομένου ότι η κοινωνική ασφάλιση επηρεάζεται από πολλούς διαφορετικούς παράγοντες, η διαμόρφωση βιώσιμων συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης απαιτεί μια διεπιστημονική και πολυεδρική προσέγγιση από ποικίλα επιστημονικά πεδία.