Τα "Βαλκάνια" στη νεοελληνική κουλτούρα: όψεις της διαχείρισης ενός όρου

Abstract

The present study aims at examining ways that Modern Greek culture has negotiated and evaluated the term ''Balkans'' during the 19th and 20th century. The connotations of the term in Western culture are well known: the Balkans were linked from the very moment of their discovery, inter alia, with the elements of primitivism, violence, retrograde and exoticism. Although considerable academic scholarship, which has emerged over the last three decades, scrutinizes the West imaginary concerning the Balkan Other, there is an insufficiency in the analysis of the relationships between Greece, West, East and the Balkans, as it has been perceived and consolidated into theModern Greek culture. In addition, the fact that Greece geographically belongs to the Balkan Peninsula, but was often constructed - both within the Greek and the West imaginative geography- as the 'only western state into the Balkans' reveals the complexity of the hierarchical geographical patterns discussed here and adds even higher interest to the main problematic of the study. Examining the ways the term has been negotiated is based primarily on Modern Greek literary texts of various kinds; however, due to a deeper interest in the Greek attitudes towards the Balkans, other types of texts of the relevant period are being discussed, such as diplomatic, historical,anthropological or political texts, for auxiliary reasons. Through this evidence, I aspire to develop a theoretical schema which shall explain the variations of the Greek word regarding the Balkan nations. More in detail the Greek 'exploratory' word concerning the Balkans at the beginning of the 19th century, acquires a highly ethnic tone at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. This word is gradually replaced by constructed narratives highly characterized by an ideological and political tone, during the period of Balkan socialism. After the end of the Cold War, and as we approach to the modern era, Greek representations regarding the Balkans possess a clear imaginary geographical goal: to distinguish the European, Western and civilized Greece from the non European, Eastern and primitive Balkans. To describe this evolutionary scheme, based on the -sometimes overlappingtheoretical patterns of Edward Said's 'Orientalism', Maria Todorova's 'Balkanism' and Milica Bakic-Hayden's 'Nesting Orientalisms', I discuss the ideological and discursivemechanism, which I call 'Reversed Nesting Orientalisms'. Thus, I aim to highlight the aforementioned imaginary relationship as it was created, evolved and consolidated as narrative representations, within the Modern Greek culture. In an era that Balkans are dynamically returning to the epicenter of the international interest, this study allows for a deep understanding of the historical, political, cultural and ideological factors, which shaped the Modern Greek word about the Balkan nations. Moreover, it aspires to contribute to the examination of the hierarchical relations of the symbolic geography of Europe, and within Southeastern Europe itself, aiming to explain, howthe later were created, not only in the West, but also in the very heart of the Balkan Peninsula.

Σκοπός της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η εξέταση της διαχείρισης του όρου ''Βαλκάνια'' στη νεοελληνική κουλτούρα κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα. Οι συνδηλώσεις με τις οποίες συνδέθηκε ο όρος στη δυτική κουλτούρα είναι γνωστοί: τα Βαλκάνια, από τη στιγμή της ανακάλυψής τους συνδέθηκαν, μεταξύ άλλων, με τον πριμιτιβισμό, τη βία, την οπισθοδρομικότητα και τον εξωτισμό. Παρά την παρουσία μιας αξιοσημείωτης ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας, η οποίαπροέκυψε κυρίως εντός των τριών τελευταίων δεκαετιών και διερεύνησε επισταμένως τις δυτικές φαντασιώσεις σχετικά με το Βαλκάνιο Άλλο, παρατηρείται μια ανεπάρκεια στην ανάλυση των σχέσεων, μεταξύ της Ελλάδας, της Δύσης, της Ανατολής και των Βαλκανίων, όπως αυτές δημιουργήθηκαν και παγιώθηκαν στο νεοελληνικό φαντασιακό. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι η Ελλάδα ανήκει γεωγραφικά στη Βαλκανική Χερσόνησο, αλλά κατασκευάστηκε συχνά -τόσο στην ελληνική, όσο και στη δυτική φαντασιακή γεωγραφία- ως ''το μόνο δυτικό κράτος της Βαλκανικής'',αποκαλύπτει την περιπλοκότητα των ιεραρχικών μοντέλων γεωγραφικού τύπου, τα οποία συζητούνται εδώ, και προσθέτει ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον στην κύρια προβληματική της μελέτης. Η εξέταση της διαχείρισης του όρου ''Βαλκάνια'' από τη νεοελληνική κουλτούρα βασίζεται κυρίως σε νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα ποικίλων ειδών ˙ παρ' όλ' αυτά, λόγω ενός βαθύτερου ενδιαφέροντος για τις νεοελληνικές στάσεις απέναντι στο βαλκανικό χώρο, συζητούνται επίσης, ωςεπικουρικά στοιχεία, και άλλα είδη λόγου, όπως για παράδειγμα διπλωματικά, ιστορικά, ανθρωπολογικά ή πολιτικά κείμενα. Μέσω του υλικού αυτού, φιλοδοξώ να αναδείξω ένα θεωρητικό σχήμα, το οποίο εξηγεί τις διακυμάνσεις του νεοελληνικού λόγου που αφορά τα βαλκανικά έθνη. Συγκεκριμένα, ο διερευνητικός νεοελληνικός λόγος για τα Βαλκάνια στις αρχές του 19ου αιώνα, μετατρέπεται σε ένα σαφή εθνικό λόγο στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ σταδιακά αντικαθίσταται από στερεοτυπικές κατασκευές, οι οποίες χαρακτηρίζονται εμφανώς από έναν ιδεολογικοπολιτικό λόγο, στη διάρκεια του βαλκανικού υπαρκτού σοσιαλισμού. Μετά δε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και καθώς πλησιάζουμε στη σύγχρονη εποχή, οι νεοελληνικές αναπαραστάσεις των Βαλκανίων κατέχουν, ολοένα και καθαρότερα, έναν σαφή, φαντασιακό, γεωγραφικό στόχο: να διαχωρίσουν την ευρωπαϊκή, δυτική Ελλάδα από τα μη ευρωπαϊκά, ανατολικά και οπισθοδρομικά Βαλκάνια. Επιχειρώντας να περιγράψω το εξελικτικό αυτό σχήμα και βασιζόμενος στα -κάποτε αλληλεπικαλυπτόμενα- θεωρητικά σχήματα του Οριενταλισμού του Edward Said, τουΒαλκανισμού της Maria Todorova και των Επάλληλων Οριενταλισμών της Milica Bakic-Hayden, συζητώ τους ιδεολογικούς μηχανισμούς και τις αφηγηματικές κατασκευές που αποκαλώ Αντεστραμμένους Επάλληλους Οριενταλισμούς. Φιλοδοξώ έτσι να φωτίσω την προαναφερθείσα φαντασιακή σχέση μεταξύ Ελλάδας και Βαλκανίων, όπως αυτή δημιουργήθηκε, εξελίχθηκε και παγιώθηκε στη νεοελληνική κουλτούρα, μέσω αντίστοιχων κατασκευών. Σε μια εποχή κατά την οποία τα Βαλκάνια, επανέρχονται δυναμικά στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος, ηπαρούσα μελέτη επιτρέπει μια εις βάθος κατανόηση των ιστορικών, πολιτικών, πολιτιστικών και ιδεολογικών παραγόντων, οι οποίοι διαμόρφωσαν τον αναφερόμενο στα βαλκανικά έθνη νεοελληνικό λόγο. Επιπλέον, φιλοδοξεί να συνεισφέρει στην εξέταση των ιεραρχικών σχέσεων συμβολικής γεωγραφίας στο ευρωπαϊκό πλαίσιο και ειδικότερα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, στοχεύοντας στο να εξηγήσει, ότι οι φαντασιακές αυτές ιεραρχήσεις δημιουργήθηκαν όχι μόνον στη Δύση, αλλά και στην καρδιά της Βαλκανικής.