Συμβολή στην τοπογραφία και αρχαιολογία της Πελασγίδος Λάρισας

Abstract

The research for this study focused on the various remains of human activity that have been uncovered in a number of building plots in Larissa and date from Prehistoric to Classical times. Special attention is paid to the pottery remains.The ultimate goal of the research was twofold: a) to investigate the development of human habitation in the site of the city throughout these periods, and b) to outline the physiognomy and character of the material culture of the local communities, in comparison with the evidence we have for other, known settlements in the area.The research method combined an investigation of the archaeological and archival material with ‘desk work’ and on-site inspections and research within the confines of the modern city. The earliest remains of human activity on the site of Larissa date from the Prehistoric Period. Although the evidence is scant, it seems likely that ‒at least during the Late Neolithic Period‒ a permanent or seasonal settlement existed on the west side of the hill that served as Larissa’s acropolis during the historical times (the present-day ‘Phrourio Hill’), while a permanent settlement in the form of a tell (‘magoula’) must have existed on the extensive plateau on top of the hill in the Early Bronze Age. Stratigraphic remains of the Middle Bronze Age are to be found on the acropolis hill, over the Early Bronze Age levels. However, significant material evidence from the area occupied by the ‘lower town’ of the historical times suggests that the inhabited area expanded or moved further south, beyond the confines of the acropolis hill and the Early Bronze Age settlement. The site continued to be occupied during the Late Bronze Age, most probably over the remains of the previous period. Indeed, the wide distribution of the pottery, both on the acropolis hill and in the area of the later ‘lower town’, points to the presence of an extensive Mycenaean settlement and intensive use of the site during this period. The Early Iron Age is represented by a very small number of building and burial remains. The meagre picture presented by this evidence is supplemented by the pottery material from the period: its distribution to the south and east of the acropolis hill and also at various points on the periphery indicates the existence of a settlement whose form, extent and boundaries, however, are still difficult to determine. The Early Iron Age settlement gradually evolved into the city of Archaic and Classical times, which, under the rule of the aristocratic Aleuads family, became the most important political and economic centre of northern Pelasgiotis and Thessaly as a whole. Unfortunately, we lack basic knowledge of the urban organisation and topography of the city that thrived during this period as the building remains that have so far come to light are fragmentary and few in number. The acropolis of the city was located on ‘Phrourio Hill’, where was the temple of Athena Polias, the city’s patron goddess, while another very important deity was Apollo Kerdoios or Kerdoos, whose sanctuary is believed to have occupied a prominent site in the ‘Free Market’, in the area of the ‘lower town’. The latter occupied a considerable area, extending as it did over previously unbuilt land to the E and SSE of the acropolis hill. However, there is still not enough evidence available to permit us to determine its exact size with any certainty. In addition, we also have no knowledge of the position of its fortification wall or cemeteries, which would give us some indirect evidence of the boundaries of the inhabited area and the locations of the main gates and roads. The economic prosperity and dynamism of Larissa during the Archaic and Classical times is, amongst other things, revealed by the study of its pottery material, which includes high quality products from the most important production centres in the Aegean region.

Αντικείμενο της έρευνας αποτελούν τα ποικίλα κατάλοιπα της ανθρώπινης δραστηριότητας, που έχουν αποκαλυφθεί σε οικόπεδα της Λάρισας και χρονολογούνται από τους Προϊστορικούς έως τους Κλασικούς χρόνους· πρωτεύουσα θέση, μεταξύ αυτών, κατέχει η κεραμεική. Ο τελικός σκοπός της έρευνας είναι διττός: α) η διερεύνηση της εξέλιξης της κατοίκησης στη θέση της πόλης κατά τη διάρκεια των παραπάνω περιόδων, και β) η σκιαγράφηση της φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα του υλικού πολιτισμού των τοπικών κοινοτήτων, σε αντιπαραβολή με τα δεδομένα άλλων, γνωστών, θέσεων.Η μέθοδος που ακολουθήθηκε συνδύασε έρευνα αρχαιολογικού και αρχειακού υλικού, εργασία «γραφείου» και επιτόπιες έρευνες και αυτοψίες στο εσωτερικό της σημερινής πόλης.Τα πρωιμότερα λείψανα ανθρώπινης δράσης ανάγονται στους Προϊστορικούς χρόνους. Αν και τα δεδομένα είναι ελάχιστα, θεωρείται πιθανή η ύπαρξη, τουλάχιστον κατά τη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο, κάποιας μόνιμης ή εποχικής εγκατάστασης στη δυτική πλευρά του λόφου, ο οποίος αποτέλεσε την Ακρόπολη της Λάρισας των Ιστορικών χρόνων (σημερινός λόφος Φρούριο), ενώ, κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, ένας μόνιμος οικισμός, στον τύπο της «μαγούλας», πρέπει να ήταν συγκεντρωμένος στο εκτεταμένο πλάτωμα της κορυφής του.Η Μέση Εποχή του Χαλκού εντοπίζεται στρωματογραφικά στην ίδια θέση, επάνω από τις επιχώσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Σημαντικές, ωστόσο, υλικές μαρτυρίες από την περιοχή που κατέλαβε η «κάτω πόλη» των Ιστορικών χρόνων, συνηγορούν για μια επέκταση ή μετατόπιση του κατοικημένου χώρου έξω από τα όρια και προς τα νότια του λόφου της Ακρόπολης και του οικισμού της Πρώιμης Χαλκοκρατίας.Η θέση συνέχισε τη ζωή της κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, πιθανότατα επάνω στον ιστό της προγενέστερης περιόδου. Η μεγάλη μάλιστα διασπορά της κεραμεικής τόσο στον λόφο της Ακρόπολης, όσο και στην περιοχή της μετέπειτα «κάτω πόλης», αποκαλύπτει την παρουσία, εδώ, ενός εκτεταμένου μυκηναϊκού οικισμού, καθώς και την εντατική χρήση του χώρου κατά τη διάρκεια της περιόδου.Στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου ανήκουν ελάχιστα οικοδομικά και ταφικά κατάλοιπα· την πενιχρή εικόνα συμπληρώνει το κεραμεικό υλικό της περιόδου: η διασπορά του στα νότια και ανατολικά του λόφου της Ακρόπολης, αλλά και σε σημεία της περιφέρειας, καταδεικνύει την ύπαρξη ενός οικισμού, του οποίου, ωστόσο, δεν είναι εύκολο ακόμη να προσδιορίσουμε τη μορφή, την έκταση και τα όρια.Ο οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου εξελίσσεται, σταδιακά, στην πόλη των Αρχαϊκών και Κλασικών χρόνων, η οποία, υπό την ηγεμονία του αριστοκρατικού γένους των Αλευαδών, αναδεικνύεται στο σημαντικότερο πολιτικό και οικονομικό κέντρο της βόρειας Πελασγιώτιδος και ολόκληρης της Θεσσαλίας. Της ακμαίας πόλης των χρόνων αυτών αγνοούμε, δυστυχώς, βασικά στοιχεία της πολεοδομικής οργάνωσης και της τοπογραφίας της, καθώς τα οικοδομικά κατάλοιπα που έχουν έλθει έως σήμερα στο φως είναι ολιγάριθμα και αποσπασματικά. Ακρόπολή της αποτελούσε ο λόφος του Φρουρίου, όπου βρισκόταν ο ναός της πολιούχου Αθηνάς Πολιάδος, ενώ στις σημαντικότερες θεότητες της πόλης ανήκε ο Απόλλων Κερδοίος ή Κερδώος, το ιερό του οποίου πιστεύεται ότι κατείχε εξέχουσα θέση εντός της ἐλευθέρας Αγοράς, στην περιοχή της «κάτω πόλης»· η τελευταία κατέλαβε σημαντική έκταση, με την επέκτασή της σε αδόμητους, προηγουμένως, χώρους, με κατεύθυνση προς ΝΝΑ και Α του λόφου της Ακρόπολης. Για τον ασφαλή, ωστόσο, προσδιορισμό του μεγέθους της τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ακόμη ανεπαρκή, ενώ, επιπροσθέτως, αγνοούμε τη θέση της οχύρωσης και των νεκροταφείων της, τα οποία θα μπορούσαν, εμμέσως, να μας προσφέρουν κάποιες ενδείξεις για τα όρια του κατοικημένου χώρου και τη θέση των κυριοτέρων πυλών και οδών.Την οικονομική άνθηση και δυναμικότητα της Λάρισας των χρόνων αυτών αποκαλύπτει, μεταξύ άλλων, η μελέτη του κεραμεικού υλικού, στο οποίο περιλαμβάνονται προϊόντα υψηλής ποιότητας των σημαντικότερων εργαστηριακών κέντρων του αιγαιακού χώρου.