Τα εγχειρίδια γραμματικής της ελληνικής γλώσσας (1550-1821): μια διαχρονική θεώρηση μορφής και περιεχομένου

Abstract

The present study analyzes diachronically the most important Greek language grammar textbooks written by Greeks during 1550-1821, regarding their form and content, with the aim of completing the existing knowledge and covering the research gap on the Greek Grammars of this period. As far as the methodology is concerned, a categorization of grammar books of this period in ancient Greek and Modern Greek is conducted. After a theoretical reference, analysis, and historical overview of the term of grammar, reference is made to the spiritual developments, the historical-social, educational, linguistic and editorial conditions that present in the Greek territory at that time. In the analysis of the main research and the Grammar textbooks, information is given on the biography of each author, his status, his ideology and his purpose. What is analyzed is the material of the books and the way they are handled, which levels of language analysis are better covered and by which Grammars, if they follow specific patterns or not, their theoretical origins, their grammatical tradition and their contribution to the history of grammar. In addition, parameters such as the use of these Grammars as textbooks, innovations, peculiarities and the aim of each book, the detection of possible ideological messages, expressed or implied, and the factors that contributed to their formation, are being considered. The analysis showed that the majority of pre-revolutionary Grammars concern ancient Greek (62%) and not the spoken language of that time (38%). This is due to the tendency of an aristocratic orientation of this period and to its interpretative phenomenon of connecting the Greek nation with its glorious ancestors of classical antiquity. Each writer’s choice of the ancient or Modern Greek language is in direct connection with his views on the language issue, his ideology, his profession and his goal. The ancient Greek grammars were composed by representatives of archaism, published in Europe immediately after their writing, they were used as a teaching manual, and that was their main aim. Most of them include grammar and syntax but also introductions with the writers’ linguistic views, verbs lists etc., so they are multi-page. Finally, they show many similarities because of their common standards. On the contrary, Modern Greek Grammars because of their linguistic innovations were not appreciated and were left unpublished for years, unknown and unaffected by each other. Therefore, they do not have many similarities and they are more concise than the ancient Greek ones. They were not used as a teaching manual and each one of them has a different target and orientation. They focus on grammar (not in syntax) and especially on morphology, and they give us information about the language of that time. They present, however, differences in the form of the language they describe, because they cover a period of about three centuries, during which, language changes. Finally, the authors of Modern Greek Grammars have a division between respect for the classical times and the acceptance of popular language, a division that led some of them towards methods of coding language based on known-inherited examples.

Η παρούσα μελέτη εξετάζει διαχρονικά τα σημαντικότερα εγχειρίδια γραμματικής της ελληνικής γλώσσας, που συντάχθηκαν από Έλληνες, κατά την περίοδο 1550-1821, αναφορικά με τη μορφή και το περιεχόμενό τους με απώτερο στόχο τη συμπλήρωση της υπάρχουσας γνώσης και την κάλυψη του ερευνητικού κενού σχετικά με τις Γραμματικές της ελληνικής αυτής της περιόδου. Όσον αφορά τη μεθοδολογία, αρχικά γίνεται μια κατηγοριοποίηση των βιβλίων γραμματικής της εξεταζόμενης περιόδου σε αρχαιοελληνικές και νεοελληνικές. Μετά από μια θεωρητική αναφορά, ανάλυση και ιστορική επισκόπηση του όρου της γραμματικής, γίνεται λόγος για τις πνευματικές εξελίξεις, τις ιστορικο-κοινωνικές, εκπαιδευτικές, γλωσσικές και εκδοτικές συνθήκες που επικρατούσαν στον ελληνικό χώρο αυτή την περίοδο. Κατά την ανάλυση της κυρίως έρευνας και των εγχειριδίων Γραμματικής δίνονται πληροφορίες για τη βιο-εργογραφία του κάθε συγγραφέα, την ιδιότητα, την ιδεολογία και τον στόχο του. Παρουσιάζεται και αναλύεται το υλικό των βιβλίων και ο τρόπος διαχείρισής του, ποια επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας καλύπτονται καλύτερα και από ποιες Γραμματικές, αν ακολουθούνται συγκεκριμένα πρότυπα ή όχι, οι θεωρητικές τους καταβολές, η γραμματική παράδοση στην οποία εντάσσονται και η συνεισφορά τους στην ιστορία της γραμματικής τέχνης. Επιπλέον, εξετάζονται παράμετροι όπως η χρήση των συγκεκριμένων Γραμματικών ως διδακτικά εγχειρίδια, οι καινοτομίες, οι ιδιαιτερότητες και ο στόχος του κάθε βιβλίου, η ανίχνευση ενδεχόμενων ιδεολογικών μηνυμάτων, τα οποία μεταδίδονται ρητά ή μη και οι παράγοντες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωσή τους. Η παραπάνω ανάλυση έδειξε ότι στην πλειονότητά τους οι προεπαναστατικές Γραμματικές αφορούν την αρχαία ελληνική (62%) και όχι την ομιλούμενη της εποχής (38%). Αυτό οφείλεται στην τάση αρχαιογνωστικού προσανατολισμού αυτής της περιόδου και στην ερμηνευτική του φαινομένου αυτού για σύνδεση της φυλής με τους ένδοξους προγόνους της κλασικής αρχαιότητας. Η επιλογή του κάθε συγγραφέα σχετικά με την αρχαία ή τη νέα ελληνική γλώσσα βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις απόψεις του σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα, την ιδεολογία, το επάγγελμα και τον στόχο του. Οι αρχαιοελληνικές Γραμματικές συντάχθηκαν από εκπροσώπους του αρχαϊσμού, εκδόθηκαν στην Ευρώπη αμέσως μετά την συγγραφή τους, αποτέλεσαν διδακτικό εγχειρίδιο, και αυτός ήταν ο κύριος στόχος τους, διδακτικός. Στην πλειονότητά τους περιλαμβάνουν και γραμματική και σύνταξη αλλά και εισαγωγές με γλωσσικές απόψεις των συγγραφέων, καταλόγους ρημάτων κ.ά. γι’ αυτό και είναι πολυσέλιδες. Τέλος, παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους λόγω κοινών προτύπων. Αντίθετα, οι νεοελληνικές Γραμματικές λόγω των γλωσσικών τους νεωτερισμών δεν έχαιραν εκτίμησης και έμειναν ανέκδοτες για χρόνια, άγνωστες και ανεπηρέαστες η μία από την άλλη. Συνεπώς, δεν έχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους και είναι πιο συνοπτικές από τις αρχαιοελληνικές. Δεν αποτέλεσαν διδακτικό εγχειρίδιο και η καθεμιά έχει διαφορετικό στόχο και προσανατολισμό. Εστιάζουν στη γραμματική (όχι στη σύνταξη) και ιδίως στη μορφολογία και μας δίνουν πληροφορίες για τη γλώσσα της εποχής. Παρουσιάζουν ωστόσο, διαφορές στη μορφή της γλώσσας που περιγράφουν, λόγω του ότι καλύπτουν ένα χρονικό διάστημα περίπου τριών αιώνων, κατά το οποίο η γλώσσα μεταβάλλεται. Τέλος, στους συντάκτες των νεοελληνικών Γραμματικών επικρατεί ένας διχασμός ανάμεσα στον σεβασμό προς την κλασική εποχή και την αποδοχή της λαϊκής γλώσσας, διχασμός που κατηύθυνε ορισμένους συγγραφείς σε μεθόδους κωδικοποίησης της γλώσσας βάσει γνωστών-κληρονομημένων παραδειγμάτων.