Η έννοια του χρόνου στη φιλοσοφία του Κορνήλιου Καστοριάδη και η οντολογία του κοινωνικοϊστορικού

Abstract

This dissertation explores the different aspects of the notion of time in the philosophy of Cornelius Castoriadis, in order to highlight the central importance of temporality in the social ontology and the philosophical anthropology of his later work, as well as the importance of this work for the philosophy of time. The problem of time in general underlines the central philosophical questions of knowledge, existence, and being.Castoriadis’ ontology is an original approach to the philosophical problem of temporality, since in this context time is considered as the primary magma and the necessary and sufficient condition of ontological creation. Magma, for Castoriadis, is the ontological background of every social-historical form, from which an indeterminate number of sets can be exported but which cannot be reduced to the sum of those sets. In the context of Castoriadis’ philosophy, ontological creation is the emergence of alterity, the emergence of a new form which cannot be reduced to previous determinations, and time is defined as the constant flow of the creation and destruction of forms, in a way that time is identified with Being.The research was conducted according to the method of historical-critical clarification (élucidation). Historical-critical research takes into account the philosophical texts, but also the historical sources and the socio-historical conditions of the texts and the authors, placing the history of philosophy within the context of social history in general.In the first part, Castoriadis’ critique of traditional philosophy is presented, and, through it, the fundamental concepts and categories used by the ensemblistic-identitary logic, as regards the problematic of time. Castoriadis distinguishes between two main different approaches of time in traditional Western philosophy, the objective-cosmological approach and the subjective-phenomenological approach, each of which treats time as a phenomenon of nature or as a phenomenon of consciousness, respectively. To both, Castoriadis juxtaposes the logic of magmas. The second part examines Castoriadis’ social ontology based on historical and social phenomena related to the concept of temporality. Through the detailed discussion of Castoriadis' approach to the issues of birth, death, love and politics, the different, contradictory and complementary temporalities of the individual soul, the social individual, society and the natural world are highlighted. The different temporalities of heteronomous and democratic societies, as well as the socio-historical conditions of a free public time according to the project of social autonomy, are discussed.In the conclusions that follow, Castoriadis' temporal ontology is critically reviewed, along with his critique of the ontology of determinacy, which constitutes his own approach to a philosophy of praxis based on the notion of creative time that emphasizes the human ability to change social temporality through collective deliberate action, thus transforming history.

Η παρούσα διατριβή ερευνά τις διάφορες όψεις της έννοιας του χρόνου στη φιλοσοφία του Κορνήλιου Καστοριάδη, με σκοπό να αναδειχθεί η κεντρική σημασία της χρονικότητας στην κοινωνική οντολογία και τη φιλοσοφική ανθρωπολογία του ύστερου έργου του, αλλά και η σημασία του έργου αυτού για την φιλοσοφική θεώρηση του χρόνου. Tο πρόβλημα του χρόνου προσδιορίζει εν γένει τα κεντρικά φιλοσοφικά ερωτήματα της γνώσης, της ύπαρξης και του όντος. H οντολογία του Καστοριάδη αποτελεί μία νέα προσέγγιση στη φιλοσοφική προβληματική της χρονικότητας, στο πλαίσιο της οποίας ο χρόνος συνιστά το πρωταρχικό μάγμα και την αναγκαία και ικανή συνθήκη της οντολογικής δημιουργίας. Μάγμα ονομάζεται το οντολογικό υπόβαθρο κάθε κοινωνικοϊστορικής μορφής, εκ του οποίου μπορεί να εξαχθεί απροσδιόριστος αριθμός συνόλων, αλλά το οποίο δεν μπορεί να αναχθεί στο άθροισμα ή το σύνολο των συνόλων αυτών. Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του Καστοριάδη ως οντολογική δημιουργία θεωρείται η ανάδυση της ετερότητας, ως ετερότητα θεωρείται η εμφάνιση μίας καινούργιας μορφής η οποία δεν ανάγεται σε προηγούμενους καθορισμούς, και ο χρόνος θεωρείται ως η διαρκής δημιουργία και καταστροφή των μορφών, κατά τρόπο που ο χρόνος καθ’ εαυτός ταυτίζεται με το Είναι. Η έρευνά αναπτύσσεται σύμφωνα με τη μέθοδο της ιστορικοκριτικής διαύγασης (élucidation). Η ιστορικοκριτική έρευνα λαμβάνει υπόψιν τα κείμενα, αλλά και τις ιστορικές πηγές και τις κοινωνικοϊστορικές συνθήκες της ερμηνευτικής των κειμένων, τοποθετώντας την ιστορία της φιλοσοφίας στο πλαίσιο της κοινωνικής ιστορίας εν γένει.Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η κριτική του Καστοριάδη στην παραδοσιακή φιλοσοφία και, μέσω αυτής, η πραγμάτευση των θεμελιακών εννοιών και κατηγοριών που χρησιμοποιεί η συνολιστική-ταυτιστική λογική. Ο Καστοριάδης διακρίνει δύο κύριες προσεγγίσεις του χρόνου στη Δυτική φιλοσοφία, την αντικειμενική-κοσμολογική προσέγγιση και την υποκειμενική-φαινομενολογική προσέγγιση, έκαστη εκ των οποίων αντιμετωπίζει το χρόνο ως φαινόμενο της φύσης ή ως φαινόμενο της συνείδησης, αντίστοιχα. Σε αυτές αντιπαραθέτει τη λογική των μαγμάτων. Το δεύτερο μέρος αποτελεί μία παρουσίαση της κοινωνικής οντολογίας του Καστοριάδη με βάση τα ιστορικά και κοινωνικά φαινόμενα που σχετίζονται με την έννοια της χρονικότητας. Μέσα από τη λεπτομερή πραγμάτευση της προσέγγισης του Καστοριάδη στα ζητήματα της γέννησης, του θανάτου, του έρωτα και της πολιτικής, αναδεικνύονται οι διαφορετικές, αντιθετικές και συμπληρωματικές χρονικότητες της ατομικής ψυχής, του κοινωνικού ατόμου, του κοινωνικού συνόλου και του φυσικού κόσμου. Παρουσιάζονται οι διαφορετικές χρονικότητες των ετερόνομων και των δημοκρατικών κοινωνιών, καθώς και οι κοινωνικοϊστορικές προϋποθέσεις ενός ελεύθερου δημόσιου χρόνου σύμφωνα με το πρόταγμα της κοινωνικής αυτονομίας. Ακολουθούν τα συμπεράσματα, όπου επανεκτιμώνται κριτικά οι θέσεις του Καστοριάδη που συνιστούν την κριτική του στην οντολογία της καθοριστικότητας και συγκροτούν τη δική του πρόταση για μία φιλοσοφία της πράξης, στηριγμένη σε μία οντολογία του δημιουργικού χρόνου, που καταφάσκει στη δυνατότητα του ανθρώπου να μεταβάλλει, μέσω της λελογισμένης πράξης, τον κοινωνικό χρόνο, αλλάζοντας την Ιστορία.