Θεσμοί και υποκείμενο: μορφές θρησκευτικής συνείδησης στην εκπαίδευση

Abstract

This specific thesis focuses on the analysis of meanings on the basis of which are being shaped the forms of religious consciousness of social subjects that are 'professionally' involved and function engraving and reproduction of the dominant religious ideology in Greece: theologians teachers. Scientific approaches about the "subject" and "subjectivity", as analytical categories are historically and critically presented, in the first part of the thesis. The socialization process, which decrypts the ways through which man transformed by biological organism into a social subject, is approached, as a lifelong process. Social institutions and ideology - which runs through them and establish the meanings they ratify and reproduce – are approached as mediators of the composition of the Self. Then, after quoting relevant scientific considerations on the emergence of the consciousness of the Self and the establishment of its identity, this thesis focuses on two basic forms of human consciousness, the “practice” and “dialectic” one. Given that human identity is defined by the way things have meaning for every human being, the historically dominant west meaning contexts are also quoted, focusing on religious perception. To the extent that the religious consciousness reflects religious meanings and ideas that constitute the raw material of its content and given that the thesis focuses on the forms of religious consciousness of theologians that are “professionally” mediate the engraving and the reproduction of meanings and ideas of the Orthodox Eastern Church through the learning process, these specific meanings and ideas, as proposed and ratified by the Orthodox Christian Theology, are also being approached. Subsequently, the thesis focuses on the relationship between religion and power, State and Social Institutions and in particular, the way the Greek educational system mediates and serves the engraving and the reproduction of the ideology of the Eastern Orthodox Church, which is the dominant religion in Greece.On the other hand, since the theologians are officially considered the qualified "professionals" of the religious dogmatic discourse in Greece, the way that the curriculum of their specialization has been formed since the establishment of the Greek State, in the Theological Faculty they have graduated, is historically and critically quoted, as well.An analysis of the qualitative data and the conclusions of the survey are presented in the second part of the thesis, after the presentation of the research process in all its stages. The dominant form of religious consciousness that is emerging as a trend, does not correspond in a unifying and unchangeable way to all the research subjects. What it is undoubtedly found, as regards the dominant forms of religious consciousness of the survey, appears to be placed close to the pole of accepting and identify with Orthodoxy. It was found no reference to conscious acceptance of faith but an established and socially legitimate attitude towards orthodoxy, in terms of identification. Some doubts raised mainly about spanning parts of the Orthodox Christian ideology, as in the ritual and worship of the faith and in no case about its dogmatic formulations. There was not found in any way substantive challenges or any rejection of Orthodox Christian ideology and tradition. Finally, each unique and particular form of religious consciousness that emerges from the analysis of these research data, is nothing but a special and particular form of rationalization and privatization of the meanings and ideas of Orthodox Christian ideology and ultimately, a special and particular form of rationalization and privatization of the meaning of faith in them, in order to balance and regulate every cognitive and non -cognitive dissonance, in front of the dominant ideological patterns of modern life, which in many cases abstain from the Orthodox Christian Doctrine and the rules of its tradition. However, it mainly seems that the main challenge is to balance the conflict or the confrontation between logic and emotion, between faith and rational thinking, from which derives any form of dissonance between the ideas that are engraved and transcribed as determined and obvious schemes of thought, perception and practice, within the consciousness of each subject of this research work on one side and on the other, the dominant ideological schemes received, as a stimulus to be processed, from its relationship with others and the world that surrounds him. Any form of religious consciousness, moreover, is merely the depiction of the dynamics of the outcome of this conflict or confrontation, in a given historical moment and is, in no case, watertight, stable and unchanged over time forms.

Η συγκεκριμένη διατριβή, εστιάζει στη διερεύνηση των νοημάτων στη βάση των οποίων σχηματοποιούνται οι μορφές θρησκευτικής συνείδησης των κοινωνικών υποκειμένων που «επαγγελματικά» ασχολούνται και «λειτουργούν» την εγχάραξη και την αναπαραγωγή της κυρίαρχης θρησκευτικής ιδεολογίας στον ελλαδικό χώρο: των θεολόγων εκπαιδευτικών. Στο πρώτο μέρος της διατριβής παρατίθενται κριτικά, στην ιστορικότητά τους, επιστημονικές προσεγγίσεις που αφορούν στο «υποκείμενο» και την «υποκειμενικότητα», ως αναλυτικές κατηγορίες. Προσεγγίζονται επίσης η διαδικασία της κοινωνικοποίησης, ως διαδικασία δια βίου, η οποία αποκρυπτογραφεί τους τρόπους που ο άνθρωπος μετασχηματίζεται από βιολογικός οργανισμός σε κοινωνικό υποκείμενο,. Οι κοινωνικοί θεσμοί και η ιδεολογία – η οποία τους διατρέχει και θεμελιώνει τα νοήματα που οι ίδιοι κυρώνουν και αναπαράγουν – προσεγγίζονται ως διαμεσολαβητές της σύνθεσης του Εαυτού. Στη συνέχεια, μετά την παράθεση σχετικών επιστημονικών θεωρήσεων, σχετικά με την ανάδυση της συνείδησης του Εαυτού και τη συγκρότηση της ταυτότητάς του, η εργασία εστιάζει στις δυο βασικές μορφές συνείδησης του ανθρώπου, την «πρακτική-ταυτιστική» και τη «διαλεκτική» συνείδηση. Δεδομένου ότι η ταυτότητα του ανθρώπου ορίζεται από τον τρόπο που τα πράγματα έχουν νόημα για τον ίδιο, παρατίθενται ιστορικά τα κυρίαρχα δυτικά νοηματοδοτικά πλαίσια επικεντρώνοντας στη θρησκευτική αντίληψη. Στο βαθμό που η θρησκευτική έκφανση της συνείδησης αποτυπώνει τα θρησκευτικά νοήματα και τις ιδέες που συνιστούν την πρώτη ύλη του περιεχομένου της και δεδομένου ότι αντικείμενο της εργασίας είναι οι μορφές θρησκευτικής συνείδησης των θεολόγων που εργάζονται ως δημόσιοι εκπαιδευτικοί λειτουργοί και επαγγελματικά διαμεσολαβούν δια της μαθησιακής διαδικασίας, την εγχάραξη και την αναπαραγωγή των νοημάτων και των ιδεών της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας, προσεγγίζονται ειδικότερα τα νοήματα και οι ιδέες αυτές, έτσι όπως προτείνονται και κυρώνονται από την ορθόδοξη χριστιανική θεολογία. Ακολούθως, η εργασία εστιάζει στη σχέση της θρησκείας με την εξουσία, το Κράτος και τους κοινωνικούς θεσμούς και ειδικότερα τον τρόπο που το ελληνικό κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα διαμεσολαβεί και υπηρετεί την εγχάραξη και την αναπαραγωγή της ιδεολογίας της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία συνιστά το κυρίαρχο θρήσκευμα στον ελλαδικό χώρο. Από την άλλη πλευρά, δεδομένου ότι ο κλάδος των εκπαιδευτικών λειτουργών που θεωρούνται ως εξειδικευμένοι «επαγγελματίες» του θρησκευτικού δογματικού λόγου, είναι οι Θεολόγοι, οι οποίοι έχουν σπουδάσει στη Θεολογική Σχολή, παρατίθεται ιστορικά και κριτικά, ο τρόπος που διαμορφώθηκε θεσμικά μέσα στο χρόνο το πρόγραμμα σπουδών και εξειδίκευσής τους στις θεολογικές σχολές, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους.Στο δεύτερο μέρος της διατριβής, μετά την παρουσίαση των ερευνητικών ερωτημάτων και των υποθέσεών μας και την εξήγηση της ερευνητικής μας μεθόδου σε όλα της τα στάδια, παρουσιάζονται η ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων της έρευνας ανά κατηγορία και τα συμπερασμάτα. Η κυρίαρχη μορφή θρησκευτικής συνείδησης που αναδεικνύεται, ως τάση, δεν αντιστοιχεί με ομοιόμορφο και απαράλλαχτο τρόπο σε όλα τα υποκείμενα της έρευνας. Αυτό που αναμφίβολα διαπιστώθηκε είναι ότι οι μορφές θρησκευτικής συνείδησης που κυριαρχούν και αντιστοιχούν στην κυρίαρχη τάση, εμφανίζονται με όρους ταύτισης κυρίως, ενώ τοποθετούνται κοντά στον πόλο της αποδοχής της Ορθοδοξίας. Η επικρατέστερη μορφή θρησκευτικής συνείδησης, διαπιστώθηκε ότι δεν παραπέμπει τόσο στην επίγνωση της αποδοχής της πίστης όσο σε μια παγιωμένη και νομιμοποιημένη κοινωνικά στάση απέναντι στην ορθοδοξία ως κυρίαρχο θρήσκευμα και την Εκκλησία. Οι αμφισβητήσεις που τέθηκαν, εκτείνονται κυρίως σε σημεία της Ορθόδοξης χριστιανικής ιδεολογίας, ως προς το τελετουργικό και λατρευτικό μέρος της πίστης και όχι σε βασικούς της άξονες που σχετίζονται με τις δογματικές της διατυπώσεις. Δεν διαπιστώθηκε σε καμία περίπτωση αμφισβήτηση επί της ουσίας και καθολική απόρριψη της ορθόδοξης χριστιανικής ιδεολογίας και παράδοσης. Τέλος, κάθε ξεχωριστή και ιδιαίτερη μορφή θρησκευτικής συνείδησης που αναδύεται από την ανάλυση των δεδομένων της ερευνητικής αυτής εργασίας, δεν είναι παρά μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μορφή εξορθολογισμού και ιδιωτικοποίησης των νοημάτων και των ιδεών της ορθόδοξης χριστιανικής ιδεολογίας και παράδοσης και σε τελευταία ανάλυση του νοήματος της πίστης σε αυτά, με διακύβευμα την εξισορρόπηση και τη ρύθμιση κάθε γνωστικής και μη ασυμφωνίας με τα κυρίαρχα ιδεολογικά σχήματα του σύγχρονου τρόπου ζωής, τα οποία απάδουν σε πολλές περιπτώσεις από τα προτάγματα του ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος και τους κανόνες της εκκλησιαστικής παράδοσης. Κυρίως, όμως, διαφαίνεται ότι το κεντρικό διακύβευμα είναι η εξισορρόπηση της σύγκρουσης ή και της αναμέτρησης ανάμεσα στο συναίσθημα και τη λογική, ανάμεσα στην πίστη και την έλλογη σκέψη, από την οποία προκύπτει κάθε μορφής ασυμφωνία ανάμεσα στις ιδέες που είναι εγχαραγμένες και μεταγράφονται, ως δεδομένα και αυτονόητα σχήματα σκέψης, αντίληψης και πράξης μέσα στη συνείδηση κάθε υποκειμένου της έρευνας και στα κυρίαρχα ιδεολογικά σχήματα που προσλαμβάνει, ως ερέθισμα προς επεξεργασία, από τη σχέση του με τους άλλους και τον κόσμο που το περιβάλλει. Κάθε μορφή θρησκευτικής συνείδησης, άλλωστε, δεν είναι παρά η αποτύπωση της δυναμικής της έκβασης της παραπάνω σύγκρουσης ή και αναμέτρησης, σε μια δεδομένη ιστορική και χρονική στιγμή και σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για στεγανές, απαράλλαχτες και σταθερές στο χρόνο μορφές.