Τα νεολογικά επίθετα της κοινής νεοελληνικής

Abstract

It has been claimed in international literature that the study of word formation and word borrowing can offer valuable insight with regard to how a language system functions and gradually evolves. The aim of this dissertation is (i) to explore the ways with which the vocabulary of Greek is expanded from a synchronic point of view, (ii) to determine specific methodological criteria for the inclusion of neologisms in dictionaries and other collections of linguistic data, and (iii) to describe the tendencies of the Greek language system, as they are revealed by the new lexical units which slowly make their way into the repertoire of speakers. The first chapter of this study is dedicated to neology and the methodological issues that arise with attempting to delimit this complex phenomenon. A typology of neologisms is proposed, based on the typology of Pruvost & Sablayrolles (2003), whereas manual and (semi-) automatic ways for the detection and retrieval of neologisms from linguistic corpora are thoroughly described. Furthermore the role of dictionaries and national education authorities concerning the development of language policy is widely discussed. The second chapter begins with a review of the history of the adjective as a separate grammatical category. In our effort to distinguish adjectives from other grammatical categories, we have elaborated specific methodological criteria. We arrive at the conclusion that newly coined passive participles in -μένος, -μένη, -μένο behave exactly like adjectives and should be considered as such. In the second part of the second chapter we present the sources of our data (print and electronic media), the criteria used for their collection and the metalinguistic information that accompanies every item. Our selection consists of 857 newly coined adjectives, the grand majority having been retrieved from national newspapers. The third chapter offers a new classification of the Greek adjectives, based on their inflectional features. This new categorization follows the principles of Paradigm Function Morphology (Stump, 2001) and allows for greater parsimony in description. Moreover we discuss the existence of central and non-central (peripheral) types of adjectives, suggesting that the adjectives in -ος, -η, -ο constitute the largest group of adjectives, where most newly introduced units are integrated. In the fourth chapter we attempt to explore the relation between morphology, syntax and the lexicon. After having made an overview of the most influential theoretical models of our time, we make a thorough presentation of the theoretical model that provided the framework for our analysis: the model of Construction Morphology elaborated by Danielle Corbin (1987, 1991). The findings of our study are discussed in the second part of the chapter. Suffixation appears to be the most productive word formation process with compounding producing a large number of neologisms as well. Some comments on the social implications of the use of the newly coined adjectives are made at the end of the fourth chapter. Finally, the fifth chapter discusses how neologisms can serve as implement in Greek language teaching and proposes three criteria for the updating of current general dictionaries of Modern Greek.

Η εργασία αυτή εντάσσεται στο πεδίο της θεωρητικής γλωσσολογίας και ειδικότερα στον τομέα της μορφολογίας, ο οποίος ασχολείται με τις γλωσσικές μονάδες που εκτός από φωνητική δομή διαθέτουν και σημασιολογικό περιεχόμενο. Βασικό αντικείμενο της διατριβής είναι η μελέτη των νεολογικών επιθέτων της κοινής νεοελληνικής, με στόχο όχι την εξαντλητική καταγραφή των γλωσσικών στοιχείων που εμπίπτουν στη συγκεκριμένη κατηγορία αλλά (α) τη διερεύνηση των μηχανισμών ανανέωσης του λεξιλογίου, (β) την αναζήτηση επιστημονικών κριτηρίων για την καταγραφή των προϊόντων της νεολογίας και (γ) τη σκιαγράφηση των τάσεων του συστήματος κατά τη συγχρονία που διανύουμε. Το πρώτο κεφάλαιο της διατριβής ασχολείται με θέματα νεολογίας. Η εργασία αυτή στηρίχτηκε σε ένα σύνολο 857 χειρωνακτικά συλλεγμένων μονάδων. Η κατάρτισή του άρχισε να υλοποιείται πριν από περίπου 10 χρόνια, όταν δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί για τα ελληνικά κάποιο ηλεκτρονικό εργαλείο ημιαυτόματης εξαγωγής πρωτοεμφανιζόμενων λέξεων στις γλωσσικές πραγματώσεις του Τύπου, κάτι που την τελευταία πενταετία περίπου ανέλαβε να εκπονήσει η ερευνητική ομάδα της Ακαδημίας Αθηνών. Το πρώτο κεφάλαιο κάνει λεπτομερή αναφορά σε εργαλεία περιγραφής της ελληνικής, όπως είναι τα λεξικά, και καταλήγει σε ένα εκτενές σχόλιο αναφορικά με την αποδοχή των νεολογισμών και την υπαγωγή τους σε διαδικασίες ρύθμισης, κωδικοποίησης ή εξομάλυνσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας εξετάζονται ο ρόλος και η λειτουργία του επιθέτου στα ελληνικά. Αναλύεται η σχέση του επιθέτου με τις λεγόμενες μετοχές της σύγχρονης μορφής της νεοελληνικής και ειδικότερα τους τύπους σε -μένος, -μένη, -μένο, για τους οποίους υποστηρίζουμε ότι, όσον αφορά τις νεολογικές δημιουργίες της κοινής νεοελληνικής, είναι αποδεσμευμένοι από τους αντίστοιχους ρηματικούς τύπους και αποτελούν κανονικά επίθετα που παράγονται με επιθηματοποίηση. Στο τρίτο κεφάλαιο, που αφορά την κλιτική μορφολογία, επιχειρείται μια νέα ταξινόμηση των επιθέτων με βάση τη θεωρία των παραδειγματικών συναρτήσεων (Stump, 2001), με τη δομή που παρουσιάστηκε στο 10ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας (Κομοτηνή, 1-4 Σεπτεμβρίου 2011). Βασικό στοιχείο της θεωρίας αυτής είναι ότι τα κλιτικά μορφήματα αποκτούν συγκεκριμένη λειτουργία στο πλαίσιο του κλιτικού παραδείγματος και όχι ανεξάρτητα από αυτό. Το τρίτο κεφάλαιο καταλήγει στην επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων προγενέστερων ερευνών, σύμφωνα με τις οποίες οι κεντρικές κατηγορίες των επιθέτων είναι αυτές που λήγουν σε -ος, -η, -ο, αφού αυτές απορροφούν τη συντριπτική πλειονότητα των νέων λέξεων που εντάσσονται στην κατηγορία των επιθέτων. Το τέταρτο κεφάλαιο ξεκινά με μια σύντομη αναφορά στις βασικές μορφολογικές θεωρίες που επηρέασαν την πορεία της γλωσσολογικής σκέψης και άφησαν το στίγμα τους σε κάθε απόπειρα επιστημονικής περιγραφής της γλώσσας. Κατόπιν παρουσιάζονται οι θεωρητικές επιλογές που καθόρισαν το πλαίσιο μορφολογικής ερμηνείας των δεδομένων. Το βασικό μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε στην εργασία αυτή είναι ένα μενταλιστικό μοντέλο που σε επίπεδο γλωσσικής ανάλυσης προβαίνει σε σαφή διαχωρισμό μεταξύ μορφολογικού και συντακτικού τομέα. Πρόκειται για το μοντέλο της Danielle Corbin (1987, 1991), θεμελιώδης αρχή του οποίου είναι η συζευκτικότητα, δηλ. η ταυτόχρονη δόμηση μορφής και σημασίας στις κατασκευασμένες μονάδες. Από την εξέταση των δεδομένων μας προκύπτουν συγκεκριμένα συμπεράσματα, τα οποία δίνουν μια σαφή εικόνα για το ποιες είναι οι τάσεις του συστήματος στη σύγχρονη μορφή του. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο επιχειρείται η σύνδεση της νεολογίας με τη διδακτική της γλώσσας, ενώ ακολούθως προτείνονται συγκεκριμένα κριτήρια ανανέωσης και επικαιροποίησης των προϊόντων της ελληνικής λεξικογραφίας με την προσθήκη νέων λεξικών μονάδων.