Οι παιδαγωγικές ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και η αντιμετώπισή τους από την ορθόδοξη θεολογία κατά τον 18ο αιώνα

Abstract

Education has always been considered as an important reference point over the centuries. It constitutes a creative process that profoundly influences the formation of personality, while at the same time it is closely related to the socio-political and religious conditions of each era. This thesis analyzes the pedagogical ideas of the European Enlightenment and their approach by the representatives of the Orthodox theology during the same period. The positive or negative influence of the Enlightenment on the pedagogical context of the time in which it was developed, also led to the mutual formation of new pedagogical structures, which even reach up to the present day. Especially, the way that those were addressed by the representatives of Orthodox theology in the 18th century is the aim of this study. A comparative and interpretative approach has been employed to complete this paper. So, after collecting, recording and processing the material, a data processing was made and then collation and comparison followed. This study demonstrates the superiority of the pedagogical approach of the Orthodox theology in the 18th century, which had hagiological background, Christ-centered orientation and spiritual ethos, unlike the rationalistic, authoritarian, stratified and racially prejudiced pedagogy of the representatives of the European Enlightenment. According to the pedagogical principles of this European movement, the way of thinking of the human being and all manifestations of human life, from family and school, the social organization and the political system to the existence of God, were all examined through logic. The conveyance of ideas of the European Enlightenment in the enslaved Greece caused a conflict between the Tradition of the Orthodox East and the philosophical thinking of the scholastic West. As a result, two opposite poles were formed in the field of modern Greek intellect , the " Enlighteners" and the "Traditionals", who also influenced the pedagogical context of the time. The pedagogical practice of the "traditionals", namely of the Orthodox theologians of the 18th century, rejected the categorical application of “Right Logic” that was put forward by the "Enlighteners ". “Right Logic” as the logic of human being is considered a gift of the Creator God and an integral part of human existence. In contract to the Enlightenment movement that made the separation of the human logic and then 'defined' it through right logic, leading to a mental totalitarianism, the Orthodox theology regarded man as a whole being and by harnessing the Orthodox experience of its representatives, it proposed an education based on love and freedom, one that placed the child at the center of the pedagogical act. The Orthodox theology was primarily interested in the cultivation of both body and soul of the enslaved children as defined by the Christian - oriented principles and ultimately develop a longstanding communion with God, which would lead them to the preservation of their spiritual identity, which was universal. Based on this universal appeal of the Christian values on human existence also, the expectation of real freedom of the enslaved Greeks was cultivated, either "internally" or "externally", which would ultimately lead them to their liberation from the shackles of the Turkish conqueror.

Η αγωγή υπήρξε σε όλες της εποχές βασικό σημείο αναφοράς, καθώς αποτελεί διαδικασία που επηρεάζει αποφασιστικά τη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, ενώ παράλληλα σχετίζεται με τις κοινωνικοπολιτικές και θρησκευτικές συνθήκες κάθε εποχής. Το θέμα της παρούσας διατριβής είναι οι παιδαγωγικές ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώνα και η αντιμετώπισή τους από τους εκπροσώπους της Ορθόδοξης θεολογίας την ίδια εποχή. Η θετική ή αρνητική επίδραση του Διαφωτισμού στο παιδαγωγικό πλαίσιο της εποχής μέσα στην οποία αναπτύχθηκε, που οδήγησε και στη συνδιαμόρφωση νέων παιδαγωγικών δομών, οι οποίες φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, και ο τρόπος με τον οποίον αντιμετωπίστηκαν από τους εκπροσώπους της ορθόδοξης θεολογίας τον 18ο αιώνα αποτέλεσαν τον στόχο της μελέτης αυτής. Για την εκπόνησή της ακολουθήθηκε η Συγκριτική και η Ερμηνευτική μέθοδος. Έτσι, μετά τη συλλογή, την καταγραφή και την επεξεργασία του υλικού, πραγματοποιήθηκε η ερμηνεία των δεδομένων και στη συνέχεια η αντιπαραβολή και η σύγκρισή τους. Στην παρούσα διατριβή καταδεικνύεται η υπεροχή της παιδαγωγικής της ορθόδοξης θεολογίας του 18ου αιώνα, η οποία είχε αγιολογικό υπόβαθρο, Χριστοκεντρικό προσανατολισμό και πνευματικό ήθος, σε αντίθεση με την ορθολογιστική, αυταρχική, ταξικά και φυλετικά ανισόρροπη παιδαγωγική των εκπροσώπων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Σύμφωνα με τις παιδαγωγικές αρχές του ευρωπαϊκού αυτού κινήματος ο τρόπος σκέψης της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και το σύνολο των εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής, από την οικογένεια και το σχολείο, την κοινωνική οργάνωση και το πολιτικό σύστημα ως την ύπαρξη του Θεού, τέθηκαν υπό το πρίσμα της ανθρώπινης λογικής. Η μεταλαμπάδευση των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην υπόδουλη Ελλάδα προκάλεσε τη σύγκρουση ανάμεσα στην Παράδοση της ορθόδοξης Ανατολής και τον φιλοσοφικό τρόπο σκέψης της Σχολαστικής Δύσης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διαμορφωθούν στον χώρο της νεότερης ελληνικής διανόησης δύο αντιθετικοί πόλοι, οι «διαφωτιστές» και οι «παραδοσιακοί» οι οποίοι επηρέασαν και το παιδαγωγικό πλαίσιο της εποχής. Η παιδαγωγική πρακτική των «παραδοσιακών», των ορθόδοξων δηλαδή θεολόγων του 18ου αιώνα, απέρριψε την απολυτοποιημένη εφαρμογή του ορθού λόγου που προέβαλλαν οι «διαφωτιστές». Ο ορθός λόγος, ως το λογικόν του ανθρώπου, θεωρείται δώρο του Δημιουργού Θεού και αναπόσπαστο τμήμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε αντίθεση με το κίνημα του Διαφωτισμού που αυτονόμησε και «θεοποίησε» την ανθρώπινη λογική διά του ορθού λόγου, οδηγώντας σε έναν νοητικό ολοκληρωτισμό, η Ορθόδοξη θεολογία του 18ου αιώνα αντιμετώπισε τον άνθρωπο ως ολότητα και, έχοντας ως βάση το ορθόδοξο βίωμα των εκπροσώπων της, πρότεινε μια αγωγή, η οποία στηριζόμενη στην αγάπη και την ελευθερία, τοποθετούσε το παιδί στο κέντρο της παιδαγωγικής πράξης. Ενδιαφερόταν πρωτίστως για την εν Χριστώ ψυχοσωματική συγκρότηση των υπόδουλων Ελληνοπαίδων και κατ’ επέκταση την ένωσή τους με τον Θεό, γεγονός που θα τους οδηγούσε στη διατήρηση της πνευματικής τους ταυτότητας, η οποία είχε οικουμενικό χαρακτήρα. Στη βάση αυτής της εν Χριστώ οικουμενικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης καλλιεργούνταν και η προσδοκία της πραγματικής ελευθερίας των υπόδουλων, « της εσωτερικής» και «της εξωτερικής», γεγονός που θα τους οδηγούσε και στην απελευθέρωσή τους από τα δεσμά του Τούρκου κατακτητή.