Το κοινωνικό ζήτημα της φυματίωσης και τα σανατόρια της Αθήνας, 1890-1940

Abstract

The large number of publications on the history of tuberculosis has made of this topic a subdivision of medical history in its own right. This PhD thesis pursues the history of the modern discovery of ‘healing lands’ in the early 19th c., the emergence of a new ‘medical entrepreneurship’ in the Alps, the discussion about polluted and infectious Greek cities in the beginning of the 20th c. and concludes with the formation of an ‘improvised’ health tourism economy, which sprang “from below” in Maroussi and led to a ‘Spring of sanatoria’ in the surroundings of Mt. Penteli. My approach borrows from the methodologies of social history of health, labour history, urban history and business history. The Greek case is placed in its international context so that readers may gain an insight into a variety of experiences of the disease and historiographic debates. The research on TB and sanatoria uses known and less known historical sources and collections, namely, sanatoria archives, private correspondence and diaries of politicians and officials, reports of labour inspectors, local administration archives and doctors’ treatises. The central argument of this thesis is that TB was mainly a social experience with cultural connotations. Potential readers may follow the different aspects of social panic caused by the contagiousness of Koch’s bacillus, the interconnections developed between TB and public and occupational hygiene, the processes that led to the state’s legislation against contagiousness and towards the spread of sanatoria. Furthermore, the place that tuberculosis occupied in popular culture (literature, folk songs like the ‘rebetika’) and everyday life are also dealt with. Last but not least, I chose to revisit the history of ‘Sotiria’ sanatorium focusing on the historical features of its administration (charity, state interference, Modernism) and the patients’ experiences, as these special factors contributed significantly to the quest for ‘healing lands’ and sanatoria entrepreneurship on Mt. Penteli. My narration on the ‘Spring of sanatoria’ in Attiki develops on two levels; on the one hand I discuss the tuberculars’ experience in the northern suburbs of Athens and how the local communities dealt with their presence and on the other hand how the local economy and public space were shaped in Maroussi.

Η ιστορία της φυματίωσης καταλαμβάνει μία τόσο διακριτή θέση στη διεθνή ιστοριογραφία, ώστε θα μπορούσαμε σχεδόν να τη χαρακτηρίσουμε μία αυτόνομη θεματική της ιστορίας της υγείας. Αυτή η διατριβή παρακολουθεί τη νεωτερική ανακάλυψη των «θεραπευτικών τόπων» από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, τη γέννηση μίας νέας «ιατρικής επιχειρηματικότητας» στις Άλπεις, τη συζήτηση για τις ρυπαρές και νοσογόνες ελληνικές πόλεις ως τις αρχές του 20ού αι. και καταλήγει στη διαδικασία συγκρότησης ενός «αυτοσχέδιου» μοντέλου θεραπευτικού τουρισμού, το οποίο αναπτύχθηκε «από τα κάτω» στο Μαρούσι και οδήγησε στην ‘άνοιξη των ελληνικών σανατορίων’ στην περιοχή της Πεντέλης. Το κοινωνικό ζήτημα της φυματίωσης αναλύεται με μεθοδολογικά εργαλεία, τα οποία προέρχονται κυρίως από τα πεδία της κοινωνικής ιστορίας της υγείας, της ιστορίας της εργασίας, της ιστορίας της πόλης και της ιστορίας των επιχειρήσεων. Τα κείμενα συνομιλούν με αντίστοιχα διεθνή παραδείγματα, ώστε ο αναγνώστης να παρακολουθεί τις σχετικές εξελίξεις και ιστοριογραφικές συζητήσεις. Η ιστορική έρευνα για τη φυματίωση και τα σανατόρια βασίστηκε πάνω σε παλιές και νέες πηγές. Αρχεία σανατορίων, πολιτικών προσώπων, εκθέσεις επιθεωρητών εργασίας, δημοτικά αρχεία και δημοσιεύσεις ιατρών χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή αυτών των κειμένων. Το κεντρικό επιχείρημα, το οποίο διατρέχει αυτή τη διατριβή είναι ότι η νόσος της φυματίωσης αποτέλεσε μία κατεξοχήν κοινωνική εμπειρία με πολιτισμικές προεκτάσεις. Έτσι, ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει διαφορετικές εκδοχές του κοινωνικού πανικού, που προκάλεσε η μεταδοτικότητα των βακίλων του Koch, τη σχέση της νόσου με τη δημόσια και την επαγγελματική υγιεινή, τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες διαμορφώθηκε η κρατική νομοθεσία για την αντιμετώπιση της νόσου αλλά και τη θέση της νόσου στη λαϊκή κουλτούρα (ρεμπέτικα τραγούδια και λογοτεχνία). Επανεξετάζω την ιστορία του Σανατορίου «Η Σωτηρία» μέσα από τα ιστορικά χαρακτηριστικά των διοικήσεων του (φιλανθρωπία, κρατικοποίηση, μοντέρνο κίνημα) και τις κοινωνικές εμπειρίες των ασθενών, αφού αυτές οι ειδικές συνθήκες συνέβαλαν σημαντικά στην αναζήτηση διεξόδων στο βουνό της Πεντέλης και την σανατοριακή επιχειρηματικότητα. Η αφήγηση της εμφάνισης των σανατορίων στην Αττική αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα, όπου στο επίκεντρο βρίσκεται η παρουσία των φυματικών στη βόρεια περιφέρεια της Αθήνας και η υποδοχή αυτών των ασθενών από τις τοπικές κοινότητες και σε δεύτερο πλάνο οι συνθήκες, που διαμόρφωσαν την τοπική οικονομία και τον δημόσιο χώρο στο Μαρούσι.