Χωρικές πολιτικές, θεσμικές αλλαγές και διεθνής ανάπτυξη: η περιοχή της Χιμάρας / Αλβανία κατά τη μετασοσιαλιστική μετάβαση

Abstract

This research explores issues of spatial planning, governance, ownership and land development in the context of international development and the postsocialist transition. It focuses on the area of Himara/Albania, a coastal area with high external migration rates, particular ethnic/cultural features and pressures for tourism development. The methodology of the research rests on an extensive and systematic fieldwork in Himara, Tirana and Athens, as well as on the review of relevant laws, electronic press and reports/studies. The focus on a relatively restricted area allowed for an in-depth examination of the multiple relations and interactions among various actors, from the local to the global level.Within the ‘institutional turn’ in the processes of international development, this research monitors the intensive institutional reforms on land, ownership and spatial planning in Albania after 1989 and the efforts to converge with European standards and global ‘best practices’. The research highlights the significance of land and the securitisation of property rights for international development, as well as the significance of consolidating new concepts on spatial planning. Subsequently, the research follows the implementation of these reforms in the area of Himara and records local perceptions, along with the formal and informal practices they mobilise. A further focus on an incident of demolitions of informal buildings in the settlement of Jal, which was associated with a World Bank’s development programme, brings together issues of spatial planning, governance, ownership and development, while it exemplifies how international development gets grounded on the local level. The analysis of the dynamics of informal development and tourism in the area of Himara shows that various scales/types of capital try to benefit from the rents on land, facing different risks. The interrelations among them contain tensions, but also two-way benefits; thus forming a wider social dynamic, that supports tourism development. Within this environment, where secure property rights are largely missing, spatial planning mostly favours the big-scale capital and big landownership, while it restrains small-scale capital and small landownership. Nevertheless, various scales of capital benefit from the rents on land, mainly due to informal practices. Informality sometimes offers an alternative way-out to those who find it difficult to follow formal paths, while other times contribute to the sharpening of sociospatial segregations.The intensive promotion of institutional reforms leads to a series of institutional contradictions and discontinuities among different levels of governance, which set the ground for the selective use, or even the manipulation, of institutional frameworks. In this context, those who benefit more are those who know or/and have the power to balance between the formal and the informal institutional frameworks –and their cracks. These institutional changes tend to shape new institutional cultures and modes of doing things, through processes of ‘institutional diffusion’ and ‘capacity building’; thus giving way to an institutional condition of increased complexity and degree of dispersion, with contradictions, discontinuities, and lots of informality. Although often conceived as transitional, this institutional condition possibly constitutes a new, permanent regime. This research concludes that the institutional reforms on land, ownership and spatial planning indeed serve as necessary conditionalities for international development, supporting and legitimizing the introduction of neoliberal modes of spatial development. At the same time, they get intertwined on a national and local level with social dynamics, ethnic, cultural parameters and interests around land development; thus producing new multiple geographies. The processes of institutional change are bound with institutional tensions, contradictions and discontinuities at the local, national and global level, while they permeate policies, perceptions and social practices. In this context, informality emerges as an inherent and necessary component of institutional change, transcending all scales of capital and all levels of governance, while also as a field of convergence for the policies on land, ownership and spatial planning.

Η παρούσα έρευνα εξετάζει ζητήματα χωρικού σχεδιασμού, διακυβέρνησης και ιδιοκτησίας/ ανάπτυξης της γης στο περιβάλλον της διεθνούς ανάπτυξης και της μετασοσιαλιστικής μετάβασης, εστιάζοντας στην περιοχή της Χιμάρας/Αλβανία. Πρόκειται για μια παραθαλάσσια περιοχή με υψηλά ποσοστά εξωτερικής μετανάστευσης, ιδιαίτερα εθνοτικά/πολιτισμικά χαρακτηριστικά και πιέσεις για τουριστική ανάπτυξη. Μεθοδολογικά, η έρευνα βασίστηκε ιδιαίτερα στην εκτεταμένη και συστηματική έρευνα πεδίου στην περιοχή της Χιμάρας, τα Τίρανα και την Αθήνα, καθώς και στην αποδελτίωση νομοθεσίας, ηλεκτρονικού τύπου και σχετικών εκθέσεων/μελετών. Η επικέντρωση σε μια περιοχή μικρής έκτασης επέτρεψε την εμβάθυνση στις πολλαπλές εκφάνσεις σχέσεων και αλληλεπιδράσεων δρώντων σε όλα τα επίπεδα, από το τοπικό ως το παγκόσμιο.Στο πλαίσιο της «θεσμικής στροφής» στις διαδικασίες της διεθνούς ανάπτυξης, η έρευνα παρακολουθεί τις εντατικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις για τη γη, την ιδιοκτησία και το χωρικό σχεδιασμό στην Αλβανία μετά το 1989 και τις προσπάθειες σύγκλισης με ευρωπαϊκά πρότυπα και παγκόσμιες «καλές πρακτικές». Η έρευνα επισημαίνει τη σημασία της γης και της κατοχύρωσης ασφαλών ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων για τη διεθνή ανάπτυξη, καθώς και τη σημασία της εμπέδωσης νέων αντιλήψεων για το χωρικό σχεδιασμό. Επακόλουθα, η έρευνα παρακολουθεί την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων αυτών στην περιοχή της Χιμάρας, τους τρόπους πρόσληψής τους από την τοπική κοινωνία, καθώς και τις τυπικές και άτυπες πρακτικές που κινητοποιούν. Η περαιτέρω εστίαση σε ένα συμβάν κατεδαφίσεων αυθαιρέτων κτισμάτων στον οικισμό Γυάλι της Χιμάρας, το οποίο σχετίστηκε με αναπτυξιακούς προγραμματισμούς της Παγκόσμιας Τράπεζας, λειτουργεί ως επιτομή των προσεγγίσεων σε ζητήματα χωρικού σχεδιασμού, διακυβέρνησης και ιδιοκτησίας/ανάπτυξης της γης, ενώ περιγράφει χαρακτηριστικά τρόπους που εδαφικοποιείται η διεθνής ανάπτυξη.Μέσα από την ανάλυση των δυναμικών της αυθαίρετης δόμησης και του τουρισμού στην περιοχή της Χιμάρας προκύπτει ότι διαφορετικές κλίμακες κεφαλαίου επιχειρούν να καρπωθούν τις γαιοπροσόδους από την ανάπτυξη της γης, αντιμετωπίζοντας διαφορετικούς κινδύνους. Οι μεταξύ τους σχέσεις εμπεριέχουν εντάσεις αλλά και αμφίδρομα οφέλη, διαμορφώνοντας μια ευρύτερη κοινωνική δυναμική, η οποία υποστηρίζει την τουριστική ανάπτυξη. Σε ένα περιβάλλον όπου απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό τα κατοχυρωμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, ο χωρικός σχεδιασμός ευνοεί περισσότερο το μεγάλο κεφάλαιο και τη μεγάλη ιδιοκτησία, ενώ μάλλον παρεμποδίζει το μικρό κεφάλαιο και τη μικροϊδιοκτησία. Παρ’ όλα αυτά, διαφορετικές κλίμακες κεφαλαίου καρπώνονται τελικά τις γαιοπροσόδους, κυρίως λόγω του «άτυπου», το οποίο άλλοτε προσφέρει εναλλακτική διέξοδο στις δυσκολίες πρόσβασης σε τυπικούς δρόμους και άλλοτε λειτουργεί στην κατεύθυνση όξυνσης χωροκοινωνικών διαχωρισμών. Η εντατική προώθηση θεσμικών μεταρρυθμίσεων οδηγεί σε μια σειρά από θεσμικές αντιφάσεις και ασυνέχειες μεταξύ διαφορετικών επιπέδων διακυβέρνησης, οι οποίες επιτρέπουν την επιλεκτική χρήση, ή και χειραγώγηση θεσμικών πλαισίων, ανάλογα με συμφέροντα και συγκυρίες. Στο πλαίσιο αυτό, επωφελούνται περισσότερο όσοι γνωρίζουν ή/και έχουν την ισχύ να κινηθούν ανάμεσα στα τυπικά ή άτυπα θεσμικά πλαίσια –και τις ρωγμές τους. Οι θεσμικές αυτές αλλαγές τείνουν να διαμορφώσουν, με το πέρασμα του χρόνου, νοοτροπίες και τρόπους που γίνονται τα πράγματα, μέσα από διαδικασίες «θεσμικής διάχυσης» και «ανάπτυξης θεσμικών ικανοτήτων». Αναδύεται, έτσι, μια σύνθετη θεσμική συνθήκη, αυξημένης πολυπλοκότητας και βαθμού διάχυσης, με αντιφάσεις, ασυνέχειες και πολύ «άτυπο», η οποία, αν και συχνά χαρακτηρίζεται ως μεταβατική, ενδεχομένως να αποτελεί ένα νέο, μόνιμο καθεστώς.Η έρευνα καταλήγει ότι οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις για τη γη, την ιδιοκτησία και τον χωρικό σχεδιασμό αναδεικνύονται ως απαραίτητα προαπαιτούμενα για τη διεθνή ανάπτυξη, υποστηρίζοντας και νομιμοποιώντας την εφαρμογή νεοφιλελεύθερων μοντέλων χωρικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, όμως, διαπλέκονται σε εθνικό και τοπικό επίπεδο με κοινωνικές δυναμικές, πολιτισμικές, εθνοτικές παραμέτρους και διακυβεύματα γύρω από την ανάπτυξη της γης, παράγοντας νέες πολλαπλές γεωγραφίες. Οι διαδικασίες αυτές γεννούν θεσμικές εντάσεις, αντιφάσεις και ασυνέχειες, οι οποίες διατρέχουν το παγκόσμιο, το εθνικό και το τοπικό επίπεδο και διαπερνούν πολιτικές, αντιλήψεις και κοινωνικές πρακτικές. Στη συγκυρία αυτή, το «άτυπο» εμπεριέχεται ως συστατικό στοιχείο των διαδικασιών θεσμικής αλλαγής και αναδεικνύεται ως πεδίο σύγκλισης των πολιτικών για τη γη, την ιδιοκτησία και τον χωρικό σχεδιασμό.