Ενωτικοί Έλληνες στη Βενετία και το δίκτυο των φιλενωτικών της Κρήτης: 15ος αι.

Abstract

This research aims to investigate and reveal the aspects of the Unionist community in the Venetian Crete during the 15th century, and to present the connection of its main representatives with the Greeks of Venice. The study is based mainly on unknown and unpublished archival documents and presents the unionist network of persons, priests and scribes, and the analysis of their actions. Emphasis is given to the geographical and ideological “mobility” of the most educated members of this group. Such members were charismatic collaborators of Bessarion’s ambitious project for the preservation of the ancient Greek knowledge in the West. At the same time, those partners were also the parish-priests of the Greek community in Venice. The structure of the thesis is divided into two thematic axes: 1) The institutional action and the socio-economic dimension of the uniate element of Crete, and 2) the detailed reconstruction of the biography of three scribes - representatives of the Unionism in Crete and in Venice, as key source of information for a further examination of their cultural identity and as a key reference for the clarification of the identity of the Greek element in Venice. The hybrid dogmatic identity of the Uniate priests-scribes survived within the Cretan society through the usage of the ambiguous term “ritus grecorum”. This tactic of “adaptability” was consciously applied by the uniate priests-scribes to the Greek community of Venice, in order to overcome several problems of religious independence in the second-half of the 15th century, and, at the same time, in order to be acceptable by the Venetian-catholic environment as vicars of the church of San Biagio.

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση και ανάδειξη όψεων της φιλενωτικής κοινωνίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη κατά τον 15ο αιώνα και η σύνδεση των βασικών εκπροσώπων της με το ελληνικό στοιχείο της Βενετίας. Η μελέτη βασίζεται κυρίως σε άγνωστα και ανέκδοτα αρχειακά τεκμήρια, με σκοπό την παρουσίαση του φιλενωτικού δικτύου των προσώπων, ιερέων και κωδικογράφων, και την ανάλυση των δράσεών τους. Έμφαση δίνεται στη γεωγραφική και ιδεολογική «κινητικότητα», την οποία παρουσίασαν οι λογιότεροι από αυτούς, ως ικανοί συνεργάτες του Βησσαρίωνα, στο μεγαλεπήβολο εγχείρημά του για τη διάσωση και τη διάδοση της αρχαιοελληνικής γνώσης στη Δϋση, και ως ιερείς των Ελλήνων της Βενετίας. Η δομή της εργασίας συγκροτείται με βάση δύο άξονες: 1) τη θεσμική δράση και την κοινωνικο-οικονομική διάσταση του φιλενωτικού στοιχείου της Κρήτης, 2) τη βιογράφηση τριών κωδικογράφων, εκ των κύριων εκπροσώπων του φιλενωτισμού στην Κρήτη αλλά και στη Βενετία, ως βασική πηγή πληροφοριών για την προσέγγιση της πολιτισμικής τους ταυτότητας και, επιπλέον, ως σημείο αναφοράς για την αποσαφήνιση της ταυτότητας του ευρύτερου ελληνικού στοιχείου της Βενετίας. Με βάση τα πορίσματα της διατριβής, η υβριδική δογματική ταυτότητα των φιλενωτικών ιερέων-κωδικογράφων επιβίωσε στους κόλπους της βενετοκρητικής κοινωνίας διαμέσου της χρήσης του αμφίσημου όρου «ritus grecorum». Αυτή η τακτική «προσαρμοστικότητας» εφαρμόστηκε συνειδητά από τους φιλενωτικούς κωδικογράφους και στην ελληνική παροικία της Βενετίας, προκειμένου η τελευταία να ανταπεξέλθει στα προβλήματα λατρευτικής ανεξαρτησίας, τα οποία αντιμετώπιζε κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, αλλά και οι ίδιοι να είναι αποδεκτοί τόσο στους κόλπους της όσο και από το βενετικό-φιλοκαθολικό περιβάλλον, ως εφημέριοι του ναού του San Biagio.