Διαφωτισμός και Ιστορία: η ελληνόγλωσση ιστοριογραφία του 18ου αιώνα

Abstract

The object of this PhD thesis is the discourse about history that emerged in the 18th century Greek-language book-publishing and its ideological consequences in the Greek-Orthodox community in a period that has been characterized as the age of educational and scientific reborn; the so called “Neo-Hellenic Enlightenment”. The main aim is to comprehend the way that the historical discourse unfolded between the new social strata that rose among the Greek-speaking communities, mainly those that had been in touch with the cultural and ideological developments of western Europe, where the Enlightenment were in progress. The main thesis of this study is that the historical way of thinking and writing about the past had its own way of evolving in the Greek-language historiography, which had no much to do with the western, the “enlightened way”, where the political needs were different and the cultural tradition have had embraced the processes of the Renaissance and the Reformation. This is shown by examining two characteristic paradigms of historical works; the ecclesiastic historiography and the contemporary political historiography of the Greek 18th century. It seems that historiography is a kind of a political action that is tied up to the context in which is being produced and tries to answer the problems and meet the demands of the locality. The whole project seeks to underline the significance of the processes of appropriation in European periphery of the scientific ideas and practices that had been emerged in the so called enlightened “centre” of the scientific activity that is Western Europe. The production of historical knowledge is the result of the work of an active local intelligentsia and not just a merely process of transmission from the European centre.

Αντικείμενο της διατριβής είναι ο ιστορικός λόγος που παράγεται από τις ελληνόγλωσσες εκδόσεις του 18ου αιώνα και οι ενδεχομενικές ιδεολογικές και κοινωνικές του επιπτώσεις στον ελληνορθόδοξο κοινωνικό σχηματισμό την περίοδο της «πνευματικής του αναγέννησης» («Νεοελληνικός Διαφωτισμός»). Το πλαίσιο μελέτης το συγκροτεί η τοπικότητα με την πνευματική της παράδοση και τις αξιακές της παραδοχές, ενώ η ιστορική πρακτική ερμηνεύεται με βάση το συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και την ιδιαίτερη συγκυρία της βαλκανικής και της ΝΑ Μεσογείου. Η μεθοδολογία που ακολουθείται αντικρούει τη θεωρία της διάκρισης μεταξύ ενός κέντρου παραγωγής καινοτόμων φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών (Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός) και μίας λόγιας κοινότητας (ελληνόγλωσσοι λόγιοι) που κινείται στην περιφέρεια αυτού του κόσμου και προσπαθεί να τον αφομοιώσει. Η ιστοριογραφία του ελληνικού 18ου αιώνα συγκροτήθηκε κυρίως γύρω από την αφήγηση με βάση την κριτική επεξεργασία των πηγών με τη συνοδεία τεκμηρίων και την προβληματική για τις σύγχρονες εξελίξεις. Σκοπός της υπήρξε η διατύπωση ενός «ωφέλιμου λόγου» για το Γένος και η κατοχύρωση της κοινωνικής κινητικότητας που έφερνε η ανάδυση των νέων κοινωνικών στρωμάτων. Η πολυμορφία του ιστορικού εντύπου, τονίζει την αντίσταση της τοπικής παράδοσης στα διεθνή κελεύσματα και την προσήλωσή του στην έκφραση των ιδεολογικών ζυμώσεων μιας κοινωνίας σε φάση μετασχηματισμού. Παραδειγματικά εξετάζεται α) η εκκλησιαστική ιστοριογραφία που εμφανίζεται στα τέλη του 17ου και τις αρχές του 18ου αιώνα, η οποία αποτελεί μία προσπάθεια παρέμβασης στα πολιτικά δρώμενα της εποχής, προκειμένου να κατοχυρωθεί η πολύχρονη και βαρύνουσα σημασία της ελληνικής ορθόδοξης παρουσίας στην Εγγύς Ανατολή σε αντιδιαστολή προς το καθολικό στοιχείο· β) η σύγχρονη πολιτική ιστορία που εκδίδεται από τα τέλη της τέταρτης δεκαετίας και μετά και παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία και τις ευρύτερες διπλωματικές και πολεμικές συγκρούσεις στη ΝΑ. Μεσόγειο και τη Β. Βαλκανική.