Η ιστορία των αποκαταστάσεων στον χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας

Abstract

The treatment of cultural heritage in the Former Yugoslav space depended, to a greater or lesser extent, on the following factors: socio-economic, political, ideological, cultural as well as on the institutional framework for urban ensembles, individual monuments and other cultural goods. In addition to these factors, in the case of urban and rural ensembles the influence of different urban principles applied each time can also be noticed, while, in the case of individual monuments the impact of other factors like, for example, developments in architecture, the existing characteristics of monuments, the need for new uses etc. can also be remarked. As regards the treatment of urban and rural ensembles, that deffers depending on the specific historical periods. The period of antiquity was an era in which noteworthy care for urban heritage can be observed (during early antiquity) as well as lack of it - in the final part of the same period (during late antiquity and the epoch of Justinian). The fabric of urban settlements was also treated in different ways in the epochs that followed; it was either generally preserved (during the Middle Ages, Renaissance and Baroque periods on the Adriatic coast) or it was transformed – in certain cases even radically (during the Baroque period in certain cities in the continental part of the Former Yugoslavia, the period of Turkish domination in the investigated area until the period of Tanzimat, the period of industrial revolution in the same area and others). The influence of the modern conservation theory on the treatment of monuments was noticeable during the period of scientific restoration until the end of the World War I and the inter-war period in Slovenia and Croatia as well as in Bosnia and Herzegovina. As regards the treatment of individual monuments, it was also different depending on the historical epoch. During the period of antiquity the rebuilding and reconstruction were frequent ways of intervention (during the Roman period, the Early Christian period, the Justinian epoch). Great-scale interventions are also encountered during the Middle Ages, the Renaissance and Baroque periods (in the form of baroquisation of monuments), the Turkish domination era, classicism and especially during the period of stylistic restoration. On the other hand, one could trace many elements of modern approach in the treatment of individual monuments, as in the case of the bell-tower of St. Mary in Zadar (Renaissance period), the church of the Presentation of the Virgin in Lipljan (the period of Turkish domination), while the idea of Vicko Andrić for the cleaning of the basement halls of the Palace of Diocletian in Split, which would be materialized much later, was particularly progressive (classical period). During the period of the modern conservation theory – which refers to scientific restoration until the end of World War I – conservators like Frane Bulić and Gjuro Szabo in Croatia, as well as France Stele in Slovenia, carried out an important opus within the framework provided by the organized protection of monuments. In the inter-war period the protection of cultural heritage that was continued by the same conservators, together with new protagonists in this field, like Ljubo Karaman, Đurđe Bošković and others, was carried out under conditions, which were not dictated by the State.

Η αντιμετώπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς στον χώρο της Πρώην Γιουγκοσλαβίας εξαρτιόταν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από τους εξής παράγοντες: τον κοινωνικο-οικονομικό, τον πολιτικό, τον ιδεολογικό, τον πολιτιστικό και το εκάστοτε θεσμικό πλαίσιο το σχετικό με τα πολεοδομικά σύνολα, τα μεμονωμένα μνημεία και άλλα πολιτιστικά αγαθά. Εκτός από αυτούς τους παράγοντες στα πολεοδομικά και αγροτικά σύνολα παρατηρείται και η επίδραση των εκάστοτε πολεοδομικών αρχών, ενώ στα μεμονωμένα μνημεία, σημειώνεται η επίδραση και παραγόντων όπως οι σύγχρονες εξελίξεις στην αρχιτεκτονική, τα υφιστάμενα χαρακτηριστικά των μνημείων, οι ανάγκες για νέες χρήσεις κ.ά. Όσον αφορά στην αντιμετώπιση των πολεοδομικών και αγροτικών συνόλων, αυτή ήταν διαφορετική ανάλογα με τις ιστορικές εποχές. Η περίοδος της αρχαιότητας ήταν η εποχή κατά την οποία παρατηρείται τόσο η αξιοσημείωτη φροντίδα για την πολεοδομική κληρονομιά (πρώιμη αρχαιότητα), όσο και η έλλειψη αυτής της φροντίδας στο τελευταίο μέρος της (ύστερη αρχαιότητα, ιουστινιάνεια περίοδος). Και στις εποχές που θα ακολουθήσουν, ο ιστός των αστικών οικισμών αντιμετωπιζόταν με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με τις επιμέρους περιόδους – άλλοτε διατηρούνταν σε γενικές γραμμές (Μεσαίωνας, Αναγέννηση και Μπαρόκ στην ανατολική Αδριατική), άλλοτε μετασχηματίζονταν, σε αρκετές περιπτώσεις και ριζικά (Μπαρόκ σε αρκετές πόλεις στο εσωτερικό του εξεταζόμενου χώρου, τουρκοκρατία στην περιοχή της Πρώην Γιουγκοσλαβίας μέχρι την εποχή του Τανζιμάτ, περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης σε μερικές περιοχές του εξεταζόμενου χώρου κ.ά.). Οι επιδράσεις του σύγχρονου στοχασμού στην αποκατάσταση ήταν αισθητές κατά την περίοδο της επιστημονικής αποκατάστασης μέχρι τα τέλη του Α΄ παγκόσμιου πολέμου και του μεσοπολέμου στη Σλοβενία και την Κροατία αλλά και στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Όσον αφορά στην αντιμετώπιση των μεμονωμένων μνημείων, αυτή ήταν επίσης διαφορετική ανάλογα με τις επιμέρους ιστορικές περιόδους. Κατά την περίοδο της αρχαιότητας συχνές ήταν οι μετασκευές και ανακατασκευές ως τρόποι επέμβασης (ρωμαϊκή περίοδος, παλαιοχριστιανική περίοδος, ιουστινιάνεια περίοδος). Επεμβάσεις μεγάλης κλίμακας εντοπίζονται και κατά τον Μεσαίωνα, την Αναγέννηση, το Μπαρόκ (σε μορφή μπαροκοποίησης των παλιών μνημειακών κτιρίων), την τουρκοκρατία, την κλασική εποχή και ιδίως κατά την περίοδο της στυλιστικής αποκατάστασης. Από την άλλη μεριά, η αντιμετώπιση των μεμονωμένων μνημείων κατά τους περασμένους χρόνους μπορούσε να έχει και αρκετά στοιχεία της σημερινής προσέγγισης σε αυτούς τους μάρτυρες του παρελθόντος, όπως στην περίπτωση του καμπαναριού της Αγ. Μαρίας στο Ζάνταρ (περίοδος της Αναγέννησης), της εκκλησίας του Vavedenje στο Lipljan (περίοδος της τουρκοκρατίας), ενώ ιδιαίτερα σύγχρονη ήταν η ιδέα για τον καθαρισμό των υπόγειων χώρων του Ανακτόρου του Διοκλητιανού στο Σπλιτ του Vicko Andrić (περίοδος του κλασικισμού) που όμως πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα. Κατά την περίοδο του σύγχρονου στοχασμού στην αποκατάσταση, την επιστημονική αποκατάσταση μέχρι τα τέλη του Α΄ παγκόσμιου πολέμου οι αναστηλωτές, όπως ο Frane Bulić και ο Gjuro Szabo στην Κροατία, καθώς και ο France Stele στη Σλοβενία, πραγματοποίησαν ένα σπουδαίο έργο στο πλαίσιο της οργανωμένης προστασίας των μνημείων. Στην μεσοπολεμική περίοδο το έργο προστασίας των μνημείων συνεχίστηκε από τους ίδιους αλλά και τους νέους πρωταγωνιστές σε αυτό τον τομέα, όπως τον Ljubo Karaman, τον Đurđe Bošković κ.ά., υπό συνθήκες που η κρατική προστασία δεν υπήρχε.