Η μνημειακή ζωγραφική το 14ο αιώνα στη Νάξο: τα ακριβώς χρονολογημένα μνημεία

Abstract

The aim of this thesis is the presentation of some wall-painted churches on the island of Naxos, dated in the early 14th century, an era indicative of the cultural osmosis, created there because of the Latin rule. This research hopes to provide a positive contribution to the understanding of the monumental painting of the 14th century on the island, a time when the wall-painting of the churches is abruptly interrupted there. This is a local phenomenon, while in the rest of the Byzantine world the monumental painting flourishes.This study focuses on five monuments dated by inscriptions: Saint Polycarp at Distomo (1305/6), Saint John the Theologian at Apiranthos (1309), Saint Konstantinos at Vourvouria (1310), Saint Sozon Yiallous (1313-1314 ) and Saint John the Theologian at Filoti (1314). It is divided into eight sections. In the first one Naxos is historically approached during the first half of the 14th century. Follows the presentation of architecture, the dedicatory inscriptions and the arrangement as well as the interpretation of the iconographical layout, of the monuments under examination. In addition to these, the iconographic analysis, for all of the examined monuments, is supplemented with stylistic observations for each monument separately. An interpretation concerning the absence of murals after the first decades of the 14th century on Naxos, the inclusion of the examined wall-paintings in the activity of existing local workshops, the correlation of the monumental painting of Naxos with the artistic production of the Cyclades islands and the presentation of the sponsorship activity on the island this era, are also included. The study ends with a presentation of the conclusions.Iconographic and stylistic elements, indicative of the continuing activity of existing artistic workshops in the previous century, were identified, in the wall-paintings of the examined monuments. The testimony we are offered by other stylistically related monuments, convinces us that monumental painting at this time on Naxos is a part of a widespread provincial trend, with main features the simplification of the expressive means and the dominant function of the line in rendering the figures. The histerokomnineian style has receded considerably, gradually giving place to new trends, which nevertheless is reflected in naxian wall-painted monuments with some uncertainty. The wall-paintings of the churches of the seat of Duchy of the Archipelago thus are characterized by an amalgamation of trends, retrospective and progressive, expressed through the prism of personal artistic style of the local painters. Although they do not have the creative spirit, which would have impelled them to escape from principles deeply rooted in the artistic production of Naxos, some artists have the expertise and the daring to experiment with new ways and standards, which eventually gave to their work originality, contributing to internal procedures of the renewal of local monumental painting.

Στόχος της συγκεκριμένης διατριβής είναι η παρουσίαση ορισμένων ναξιακών μνημείων με ζωγραφική, ακριβώς χρονολογημένη στις αρχές του 14ου αι., μία εποχή μεταβατική, ενδεικτική του περιβάλλοντος πολιτιστικής ώσμωσης, που έχει δημιουργηθεί στη Νάξο, λόγω της λατινικής κυριαρχίας. Η συγκεκριμένη έρευνα ελπίζει να αποτελέσει μία θετική συμβολή στην κατανόηση της φυσιογνωμίας της μνημειακής ζωγραφικής του 14ου αι. στο νησί, οπότε διακόπτεται απότομα η τοιχογράφηση ναών εκεί. Πρόκειται για τοπικό φαινόμενο, σε μία εποχή που στον υπόλοιπο βυζαντινό κόσμο η μνημειακή ζωγραφική ακμάζει.Η μελέτη επικεντρώνεται σε πέντε μνημεία με χρονολογημένο γραπτό διάκοσμο, βάσει επιγραφών : τον Άγιο Πολύκαρπο Διστόμου (1305/6), τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Απειράνθου (1309), τον Άγιο Κωνσταντίνο Βουρβουριάς (1310), τον Άγιο Σώζοντα Γιαλλούς (1313/14) και τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Καμίνου Φιλωτίου (1314). Διαρθρώνεται σε οκτώ ενότητες, στο πλαίσιο των οποίων προσεγγίζεται ιστορικά η Νάξος στην περίοδο του α΄ μισού του 14ου αι., περιγράφεται η αρχιτεκτονική των εξεταζόμενων ναών, παρουσιάζονται οι επιγραφές και η διάταξη των τοιχογραφιών τους και ερμηνεύεται το εικονογραφικό πρόγραμμά τους. Η εικονογραφική ανάλυση, η οποία γίνεται συνδυαστικά για το σύνολο των εξεταζόμενων μνημείων, ανάλογα με τα διατηρούμενα εικονογραφικά θέματα, συμπληρώνεται με τεχνοτροπικές παρατηρήσεις για κάθε μνημείο ξεχωριστά. Στην επόμενη ενότητα επιχειρείται να ερμηνευτεί η απουσία τοιχογραφημένων συνόλων μετά τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. στη Νάξο. Ακολουθούν η σύνοψη των στοιχείων τα οποία παρουσιάστηκαν αναλυτικά στις προηγούμενες ενότητες, η ένταξη των εξεταζόμενων ζωγραφικών συνόλων σε τοπικά καλλιτεχνικά εργαστήρια, ο συσχετισμός της ζωγραφικής της Νάξου με την καλλιτεχνική παραγωγή των Κυκλάδων και η παρουσίαση της χορηγικής δραστηριότητας στο νησί αυτή την εποχή. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα. Στο διάστημα των πρώτων δεκαετιών του 14ου αι., στο οποίο τοποθετούνται χρονολογικά τα εξετασθέντα μνημεία διαπιστώθηκε ότι κατά κανόνα αναπαράγονται εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, ενδεικτικά της συνέχισης της δραστηριότητας υπαρχόντων κατά τον προηγούμενο αιώνα εργαστηρίων. Η μαρτυρία, που μας προσφέρουν συγγενικά ως προς την τεχνοτροπία μνημεία, πείθει ότι η ζωγραφική αυτή την εποχή στη Νάξο εντάσσεται σε ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο επαρχιακό ρεύμα με κύρια χαρακτηριστικά την απλοποίηση των εκφραστικών μέσων και την κυρίαρχη λειτουργία της γραμμής στην απόδοση των μορφών. Η υστεροκομνήνεια κοινή έχει υποχωρήσει αισθητά δίνοντας σταδιακά τη θέση της στις νέες τάσεις, οι οποίες ωστόσο αποτυπώνονται στα ναξιακά μνημεία με κάποια αβεβαιότητα. Η ζωγραφική των ναών της έδρας του Δουκάτου του Αρχιπελάγους χαρακτηρίζεται επομένως από ένα συμφυρμό τάσεων, αρχαϊστικών και προοδευτικών, που εκφράζονται μέσα από το πρίσμα του προσωπικού καλλιτεχνικού ιδιώματος των ναξιωτών ζωγράφων. Αν και δε διαθέτουν τη δημιουργική πνοή, που θα τους ωθούσε να ξεφύγουν από αρχές βαθιά ριζωμένες στην καλλιτεχνική παραγωγή της Νάξου, ορισμένοι ζωγράφοι έχουν την κατάρτιση αλλά και την τόλμη να πειραματιστούν με νέους τρόπους και πρότυπα, που τελικά προσέδωσαν στο έργο τους πρωτοτυπία, συμβάλλοντας στις εσωτερικές διαδικασίες ανανέωσης της ντόπιας ζωγραφικής.