Η αναίρεση του δόγματος της αναλογίας του όντος με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

Abstract

The principal view of the present thesis is that in the theological work of Saint Gregory Palamas, one can locate every prerequisite for the reversal of the “doctrine of the analogy of beings”, aiming at the re-establishment of the theological truth as it was founded by the Saint Fathers of the Church. The analogy is used by Saint Gregory Palamas, as a reasonable method of reflection, which is not based in various opinions, but in the self-evident proposals of faith. The reflection according to the analogy constitutes a part of the humanitarian effort to conquer the natural gift of “simple wisdom”. It represents a useful tool in humans’ endeavor to be led through the creations, to the doxology of the Creator. It is of course a simple natural dimension and not a gift of divine grace. Following Dionysius the Areopagite, Saint Gregory Palamas considers the analogy as a “νοερή ενέργεια” and a natural path to understanding the divine mysteries. As a natural energy of mind it is completely diverse from the supernatural knowledge and inapprehensible union with God; this is why he considers that its functions should be suppressed in order for the mind to become receptive to God given donations of the Holy Spirit. The path through analogy uses examples, icons and analogies that originate from the finite experience of the created world, and due to that fact it falls short of the negative path, which advances through the denial of the created. The “νοερή ενέργεια” by which we can portray analogically the cause of all through paradigms, constitutes a natural way of description of the divine, which eventually reveals that the divine union is unsaid and completely beyond nature. Contrary to the “analogy of being”, the use of paradigm and analogy inside theology, aims to safeguard the cryptic character of the mystery and reveal to those who comprehend rightly that the divine union is unsaid and completely expressionless. Moreover, to those who truly wish to become God-like, the use of analogy and paradigm forms a clue on the need to pause all natural energies of the mind, so that it is led to purgation and then be prepared for the divine union. The absence of analogies and paradigms in those who became God-like is replaced by the presence of grace of the Holy Spirit. Everyone can participate in the wealth of deity, analogically to the extent of that cleanliness which can bring God near them, through Ever-Virgin Mary. The “αναλογία της εκάστου καθαρότητας” constitutes an experiential situation at which Virgin Mary becomes the reason for the rest inside people of all the wealth of deity. The divine desire and immaterial love of the genuinely “theoeidi” Virgin, constitutes the extent and the analogy of the sincere tendency to God and the purity of the divine lighting. The “stochastic analogy” does not lead to the purgation of the heart; only holy quietness leads to it, of which Virgin Mary gives explicit proof.

Βασική θέση της παρούσας διατριβής είναι ότι στο θεολογικό έργο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, μπορούν να εντοπιστούν όλες οι προϋποθέσεις για την αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος», με σκοπό την αποκατάσταση της θεολογικής αλήθειας όπως αυτή θεμελιώθηκε από τους θεοφόρους Πατέρες της Εκκλησίας. Η αναλογία χρησιμοποιείται από τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, ως λογική μέθοδος συλλογισμού, η οποία δε στηρίζεται στις διάφορες γνώμες, αλλά στις αυτόδηλες προτάσεις της πίστεως. Ο συλλογισμός με βάση την αναλογία, αποτελεί μέρος της προσπάθειας του ανθρώπου να κατακτήσει το φυσικό δώρο της απλής σοφίας. Αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στην προσπάθεια του ανθρώπου να οδηγηθεί διαμέσου των κτισμάτων, στη δοξολογία του Δημιουργού. Είναι βέβαια ένα απλό φυσικό μέγεθος και όχι δώρο της θείας χάριτος. Ακολουθώντας το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί ότι η αναλογία αποτελεί νοερή ενέργεια και φυσική οδό κατανόησης των θείων μυστηρίων. Ως φυσική ενέργεια του νου είναι ολότελα διαφορετική από την υπερφυσική γνώση και την ακατάληπτη ένωση με το Θεό, γι’ αυτό θεωρεί ότι πρέπει να παύσει εντελώς η λειτουργία της, προκειμένου να γίνει ο νους δεκτικός των θεοποιών δωρεών του Αγίου Πνεύματος. Η κατ’ αναλογία οδός, επειδή χρησιμοποιεί παραδείγματα, εικόνες και αναλογίες οι οποίες προέρχονται από την πεπερασμένη εμπειρία του κτιστού κόσμου, υστερεί από την αποφατική οδό, η οποία προχωρεί διαμέσου της άρνησης του κτιστού. Η νοερή ενέργεια με την οποία μπορούμε να απεικονίσουμε αναλογικά την αιτία των όλων διαμέσου παραδειγμάτων, αποτελεί ένα φυσικό τρόπο περιγραφής των θείων, ο οποίος αυτό που φανερώνει εν τέλει είναι ότι η θεία ένωση είναι άρρητη και εντελώς πέρα από τη φύση. Αντίθετα από την «αναλογία του όντος», η χρήση του παραδείγματος και της αναλογίας στη θεολογία, σκοπό έχει να διαφυλάξει τον απόκρυφο χαρακτήρα του μυστηρίου και να φανερώσει σε όσους νοούν σωστά ότι η θεία ένωση είναι άρρητη και παντελώς ανέκφραστη. Επιπλέον, για όσους επιθυμούν πραγματικά να γίνουν θεόμορφοι, η χρήση της αναλογίας και του παραδείγματος, αποτελεί ένδειξη για την ανάγκη παύσης από κάθε φυσική ενέργεια του νου, ούτως ώστε να οδηγηθεί στην κάθαρση και να προετοιμαστεί για τη θεία ένωση. Την απουσία των αναλογιών και των παραδειγμάτων αναπληρώνει, σε όσους έγιναν θεόμορφοι, η παρουσία της χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Ο καθένας μπορεί να μετάσχει στον πλούτο της θεότητας, ανάλογα με το μέτρο εκείνης της καθαρότητας η οποία φέρνει το Θεό κοντά του, διαμέσου της υπέραγνης Θεοτόκου Μαρίας. Η «αναλογία της εκάστου καθαρότητας» αποτελεί μία βιωματική κατάσταση πίστεως στο Θεό, κατά την οποία η Θεοτόκος γίνεται η αιτία ώστε να κατοικήσει μέσα στον άνθρωπο όλος ο πλούτος της θεότητας. Ο θείος πόθος και ο άυλος έρωτας προς την αληθινά θεοειδή παρθένο, αποτελεί το μέτρο και την αναλογία της προς το Θεό ειλικρινούς εφέσεως και της καθαρότητας του θείου φωτισμού. Δι’ αυτής θεοποιείται ο άνθρωπος, «οὐ τῆς ἀπὸ τῶν λόγων ἤ τῆς τῶν ὁρωμένων στοχαστικῆς ἀναλογίας». Η «στοχαστική αναλογία» δεν οδηγεί στην κάθαρση της καρδιάς, αλλά σ’ αυτήν οδηγεί μόνο η ιερή ησυχία, της οποίας υπόδειγμα και σαφή απόδειξη αποτελεί η Παναγία Θεοτόκος.