Ιδιωτική αυτονομία και ανθρώπινη αναπαραγωγή: συμβολή στην ερμηνεία των νόμων 3089/2002 και 3305/2005

Abstract

Individual autonomy is a core notion of civil law. Its limits with regards to state intervention have always concerned legal science. Human reproduction (natural and artificial) poses serious issues transcending the domain of law and falling into the field of bioethics. The collision of individual autonomy and state intervention in these issues and in particular in the field of artificial reproduction is the object of study in the thesis. The first part deals with the central notions individual autonomy, Βioethics, natural reproduction. In the field of natural reproduction, eugenics and abortions have been the battlefields of individual autonomy and state power. Human reproduction, a biological function and a human desire, is legally assessed through the clarification of the notions sexual freedom, reproductive freedom and right to procreate. The constitutional foundation of the right to procreate (natural and artificial) is a contentious legal issue; in the thesis being deemed to be a derivative of the right to free development of personality. The manifestations of the right to procreate can be classified into two categories. In the first, as a right not to procreate, are included the right to contraception, the right to voluntary sterilization, the right to abortion, the right “not to be born”. In the second, as a right to procreate, are incorporated the right of whether to procreate, of how many children to have, of when to procreate, of what “kind” of children to have (sex selection, “private” eugenics or reproductive cloning). The exercise of the right to artificial procreation is subject to limitations due to medical intervention, religious beliefs and predominantly legal intervention. The approach to the issue of legal limitations to individual autonomy is effected through their systematic classification on the basis of five criteria: the welfare of the child to be born, the medical, the age, the social, the economic criterion. The second part focuses on the specific manifestations of individual autonomy in artificial reproduction law. Individual autonomy fulfills here two distinct functions: “legalizing” and “constitutive”. The first is manifested as consent to medical acts of assisted reproduction, which is presented as a counterbalance to medical paternalism, as well as dispositional power over genetic material (sperm, ovum, fertilised ovum). In this section is integrated the theoretical discussion on the nature of genetic material, which involves a presentation of philosophical, theological and legal views. The second function refers to the role of individual autonomy in the establishment of parenthood. The voting of law 3089/2002 acted as a catalyst in family law, signifying the transition from the limited role of individual autonomy in the establishment of parenthood to an extended respective role. The establishment of paternity in artificial reproduction with donor insemination and in post-mortem insemination, as well as the establishment of both maternity and paternity in surrogate motherhood, indicates the dogma of “socioaffective parenthood”, i.e. the decline in the significance of the biological element and the reinforcement of the intentional element, has pervaded family law.

Η ιδιωτική αυτονομία είναι θεμελιώδης έννοια του αστικού δικαίου. Τα όρια αυτής σε σχέση με την κρατική παρέμβαση απασχολούσαν πάντα τη νομική επιστήμη. Η ανθρώπινη αναπαραγωγή (φυσική και τεχνητή) θέτει σοβαρά ζητήματα που υπερβαίνουν το χώρο του δικαίου και εμπίπτουν στον κλάδο της Βιοηθικής. Η σύγκρουση ιδιωτικής αυτονομίας και δημόσιας παρέμβασης στα ζητήματα αυτά και κυρίως στο χώρο της τεχνητής γονιμοποίησης είναι το αντικείμενο έρευνας της διατριβής. Το πρώτο μέρος καταπιάνεται με τις βασικές έννοιες ιδιωτική αυτονομία, Βιοηθική, φυσική αναπαραγωγή. Στο πεδίο της φυσικής αναπαραγωγής η ευγονική και οι αμβλώσεις αποτέλεσαν τα πεδία αντιπαράθεσης ιδιωτικής αυτονομίας και δημόσιας εξουσίας. Η ανθρώπινη αναπαραγωγή, μία βιολογική λειτουργία αλλά και μία επιθυμία, αξιολογείται νομικά μέσω της αποσαφήνισης των εννοιών σεξουαλική ελευθερία, ελευθερία αναπαραγωγής και δικαίωμα στην αναπαραγωγή. Η συνταγματική θεμελίωση του δικαιώματος στην αναπαραγωγή (φυσική και τεχνητή) ερίζεται στη νομική επιστήμη˙ στη διατριβή θεωρείται επιμέρους εκδήλωση του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Οι εκφάνσεις του ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη, ως δικαίωμα στη μη αναπαραγωγή, συγκαταλέγονται τα ειδικότερα δικαιώματα στην αντισύλληψη, στην εκούσια στείρωση, στην τεχνητή διακοπή της κύησης, στη «μη γέννηση». Στη δεύτερη κατηγορία, ως δικαίωμα στην αναπαραγωγή, εμπεριέχονται τα ειδικότερα δικαιώματα στην τεκνοποιία ή μη, στην επιλογή του αριθμού των παιδιών, στην επιλογή του χρόνου τεκνοποιίας, στην επιλογή του «είδους» των παιδιών (επιλογή «ιδιωτικής» ευγονικής, επιλογή φύλου, επιλογή αναπαραγωγικής κλωνοποίησης). Η άσκηση του δικαιώματος στην τεχνητή αναπαραγωγή υπόκειται σε περιορισμούς λόγω της ιατρικής παρέμβασης, των θρησκευτικών αντιλήψεων αλλά κυρίως της νομικής παρέμβασης. Η εξέταση των νομικών περιορισμών της ιδιωτικής αυτονομίας πραγματοποιείται μέσω της συστηματικής κατάταξής τους με βάση πέντε κριτήρια: το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί, το ιατρικό, το ηλικιακό, το κοινωνικό και το οικονομικό κριτήριο. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στις ειδικές εκδηλώσεις της ιδιωτικής αυτονομίας στο δίκαιο της τεχνητής αναπαραγωγής. Η ιδιωτική αυτονομία επιτελεί εδώ δύο λειτουργίες, τη «νομιμοποιητική» και τη «διαπλαστική». Η πρώτη εκδηλώνεται αφενός ως συναίνεση σε ιατρικές πράξεις υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, που παρουσιάζεται ως αντίβαρο στον ιατρικό πατερναλισμό, αφετέρου ως εξουσία διάθεσης του γεννητικού υλικού (σπέρμα, ωάριο, γονιμοποιημένο ωάριο). Εδώ εντάσσεται και η θεωρητική συζήτηση για τη φύση του γεννητικού υλικού, που περιλαμβάνει την παρουσίαση φιλοσοφικών, θεολογικών και νομικών απόψεων. Η δεύτερη λειτουργία (διαπλαστική) αναφέρεται στο ρόλο της ιδιωτικής αυτονομίας στη θεμελίωση της συγγένειας. Η ψήφιση του νόμου 3089/2002 ήταν καταλυτική για το οικογενειακό δίκαιο, σηματοδοτώντας τη μετάβαση από το μέχρι τότε περιορισμένο ρόλο της ιδιωτικής βούλησης στην ίδρυση της συγγένειας σε ένα διευρυμένο αντίστοιχο ρόλο. Η ίδρυση της πατρότητας στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση και στη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, όπως και η ίδρυση της μητρότητας αλλά και της πατρότητας στην παρένθετη μητρότητα αποδεικνύουν ότι το οικογενειακό δίκαιο έχει διαποτιστεί από το δόγμα της “κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας”, σύμφωνα με το οποίο υποχωρεί η σημασία του στοιχείου της βιολογικής καταγωγής και ενισχύεται η σημασία του βουλητικού στοιχείου.