Η αλληλεγγύη ως θεμελιώδης αρχή δικαίου

Abstract

Contrary to liberty and equality, solidarity has been laid in the shadow of the well-known triptych of the French Revolution. Whereas the first two have been conceived as principles of justice, solidarity is conceived either as a mere natural feeling either as a flexible moral statement. The present thesis initially starts with the thought that the duty of solidarity ought not to be dropped on the inconsistent, as well as irrelevant to justice, field of personal sentiments. Neither should it be abandoned on the field of individual virtue, voluntarily accomplished, for the reason that this discredits its very nature as a duty. Our aspect proposes a philosophical pattern of grounding and reasoning that stands critical to theories that deny or restrain the binding status of solidarity, as well as socio-historical circumstances that directly put it at risk. Our central argument is drawn by a, poorly noticed, Kant’s idea about self-reliance with regard to resources as a fundamental principle for the right constitution of a legal state. Positive law consists of the institutional conditions, under which one’s liberty can and should coexist with others liberty. The solidarity principle corresponds to a fundamental condition, according to which all persons acclaim their shared liberty, provided they display self-reliance that enables them to pose and seek legitimate goals, independently to the compulsive will of the others. Thus, people as citizens and legal persons, owe to contribute to each other regarding to the empowerment of equal self-reliance. Solidarity represents, at first level, a fundamental principle of social justice, even before its legal institutionalization, as a condition of possibility for a respectful state law. It represents, at second level, a derivative constitutional principle, that implies normatively the following: In its affirmative dimension, that everybody claims in respect to the organized political whole that he/she should be self-reliable. And, in its apophatic dimension, that everybody owes to contribute in the self-reliance of others. Therefore, it is structured a fundamental right/duty dipole, that operates, notably, in a two-sided way: citizens claim self-reliance, aligned to a solidarity duty they bear mutually, while as the organized state claims solidarity accomplishment, aligned to an obligation that it carries for the promotion of a profound and substantial social state. Our thesis defends that this normative dipole is positively affirmed in the art. 25 par. 4 of the Greek Constitution (citizens duty of solidarity), in its relevance to art. 25 par. 2 (state obligation to promote substantial justice and social progress). Under such an argument, one can interpret, on the one hand, social rights as partial claims of the integral self-reliance claim, while on the other hand one can undertake progressive fiscal duty, social security contribution and environmental protection as contributions, according to oneself’s capacity, to the equal self-reliance of all. Solidarity principle, on the scope of self-reliance, resolves the constant legal problem of the exact content of the social rights-duties and their normative and effective value.

Σε αντίθεση με την ελευθερία και την ισότητα, η αλληλεγγύη έχει μείνει στη σκιά του πασίγνωστου τριπτύχου της γαλλικής Επανάστασης. Ενώ οι πρώτες εκλαμβάνονται ως αρχές δικαιοσύνης, η αλληλεγγύη εκλαμβάνεται είτε ως απλό φυσικό συναίσθημα είτε ως ελαστική ηθική διακήρυξη. Η παρούσα διατριβή ξεκινάει με τη σκέψη ότι το χρέος αλληλεγγύης δεν μπορεί να αφήνεται στην ασταθή, όσο και αδιάφορη για το δίκαιο, επικράτεια του πρoσωπικού συναισθήματος, Ούτε μπορεί να καταλείπεται στο επίπεδο μιας υποχρέωσης ατομικής αρετής που εκπληρώνεται αυτοπροαίρετα, διότι κάτι τέτοιο θα αναιρούσε τη φύση της ως καθήκοντος. Η θέση μας προτείνει ένα φιλοσοφικό τύπο θεμελίωσης και κατανόησης της αλληλεγγύης, που επιτελεί κριτική λειτουργία, τόσο έναντι θεωριών που αποσιωπούν ή αρνούνται τον δεσμευτικό χαρακτήρα της αλληλεγγύης ως χρέους, όσο και ιστορικο-κοινωνικών συνθηκών που τη διακυβεύουν ευθέως. Το κεντρικό επιχείρημα έλκεται από μια, ελάχιστα προσεγμένη, ιδέα του Καντ περί βιοτικής αυτοτέλειας ως θεμελιώδους αρχής για ορθή συγκρότηση πολιτείας δικαίου. Το δίκαιο συνίσταται στους θεσμικούς-οργανωτικούς όρους, κάτω από τους οποίους η ελευθερία ενός εκάστου μπορεί και δέον να συνυπάρχει με εκείνη των άλλων. Η αρχή της αλληλεγγύης ανταποκρίνεται σε ένα θεμελιώδη όρο, βάσει του οποίου τα πρόσωπα δύνανται να απολαμβάνουν την από κοινού ελευθερία τους, εφόσον διαθέτουν βιοτική αυτότέλεια, ικανή να τους επιτρέπει να θέτουν και να επιδιώκουν θεμιτούς σκοπούς, αυτόνομα από την καταναγκαστική βούληση των άλλων. Έτσι, οι άνθρωποι ως υποκείμενα δικαίου και ως πολίτες οφείλουν να συνδράμουν αλληλεγγύως στην έμπρακτη κατοχύρωση τέτοιας βιοτικής αυτοτέλειας για όλους. Η αλληλεγγύη παριστά, κατά πρώτον, μια θεμελιώδη αρχή κοινωνικής δικαιοσύνης, ήδη πριν τη θετικοποίησή της σε έννομη τάξη, ως όρος δυνατότητας αξιοσέβαστης έννομης τάξης. Και, κατά δεύτερον, μια παράγωγη αρχή συνταγματικού δικαίου, η οποία εγκλείει το εξής κανονιστικό περιεχόμενο: Στην καταφατική διάσταση της αρχής, καθένας αξιώνει από το οργανωμένο πολιτικό σύνολο βιοτική αυτοτέλεια, όπως επίσης και, στην αποφατική διάσταση της αρχής, καθένας οφείλει να συμβάλλει στην κατοχύρωση της βιοτικής αυτοτέλειας των άλλων. Δομείται, επομένως, ένα θεμελιακό δίπολο δικαιώματος-χρέους το οποίο μάλιστα λειτουργεί αμφοτεροβαρώς: οι πολίτες αξιώνουν βιοτική αυτοτέλεια, σύστοιχη προς ένα χρέος αλληλεγγύης που αυτοί υπέχουν αμοιβαίως, όπως και η πολιτεία αξιώνει τη συμβολή των πολιτών στην εμπέδωση κοινωνικής αλληλεγγύης, σύστοιχα προς το χρέος που φέρει για εδραίωση θεσμών ουσιαστικού και εμβαθυμένου κοινωνικού κράτους. Η διατριβή υποστηρίζει ότι αυτό το κανονιστικό δίπολο αποτυπώνεται θετικά στο άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος (χρέος αλληλεγγύης των πολιτών), στη συνάφειά του με το άρθρο 25 παρ. 2 (χρέος ουσιαστικής δικαιοσύνης-κοινωνικής προόδου της πολιτείας). Κάτω από ένα τέτοιο επιχείρημα, μπορούμε να διαβάζουμε από τη μία πλευρά τα κοινωνικά δικαιώματα ως επιμέρους όψεις της ενιαίας αξίωσης βιοτικής αυτοτέλειας, ενώ από την άλλη να προκρίνεται το αναλογικό φορολογικό χρέος, οι κοινωνικο-ασφαλιστικές εισφορές και το χρέος περιβαλλοντικής προστασίας ως συμβολή, κατά το μέτρο δυνατότητας του καθενός, στη ίση βιοτική αυτοτέλεια όλων. Η αρχή της αλληλεγγύης με όρους βιοτικής αυτοτέλειας επιλύει το χρόνιο νομικό ζητούμενο περί του ποιο είναι ακριβώς το περιεχόμενο των κοινωνικών δικαιωμάτων και οφειλών και πώς αυτό καθίσταται, εντέλει, τόσο κανονιστικά όσο και πραγματικά, δεσμευτικό.