Λειτουργική ερμηνευτική κατά τα αρεοπαγίτικα συγγράμματα

Abstract

In this PhD thesis I analyze the Corpus Dionysiacum (hereafter CD) as a liturgical source, which provides us with evidence regarding the shape of the liturgical rites, as well as their explanation at ca. 500 AD. The exposition and explanation of the rites in the CD I place in the context of two main ideas that pervade these pseudonymous writings: a) the Neoplatonic idea of "procession and return", and b) the idea of the three "ways" of the mystical life, i.e. purification, illumination, and perfection or union, which occur in earlier Christian mystical tradition. For this reason, each rite is examined through the prism of these two ideas, which are the key for the proper evaluation and understanding of the liturgical interpretation expressed in the CD. In interpreting the sacramental rites, the author of the CD applies various hermeneutical methods, typology, allegory, and (mainly) anagogy. The contemplation (theoria) of the rites uplifts the mind to the noetic world, which gives his liturgical interpretation a mystical dimension. Through the participation in the sacraments, particularly in the Eucharistic Liturgy, the members of the Church community, i.e., the purified, illuminated, and perfected, are uplifted to the union with God and obtain deification. Furthermore, the author of the CD also places the division of the ecclesiastical hierarchy into three sacramental rites, three orders of initiators, and three lay orders in the frame of the three "ways" of the mystical life, considering that the rites perfect, the initiators illuminate, and the laymen constitute the order that is purified. According to this structure, the baptism provides purification to a man, and mainly illumination, while the rites of the synaxis and ointment perfect and unite him with God. As for the orders of initiators, the rank of hierarchs is the perfecting one, the rank of priests is the illuminating one, and that of deacons is the purifying one. Finally, the order of laity consists of monks, communicants, and those being purified (catechumens, penitents, and possessed). In this way, the author's exposition of the ecclesiastical hierarchy is entirely permeated by the use of mystical terminology, while the interpretation of the rites is placed in the context of the Neoplatonic idea of return or anagogy. Keeping in mind the above-mentioned, I can say in conclusion that the Corpus Dionysiacum is a creative synthesis of the earlier liturgical and ascetic tradition of the Church, formally adapted to the Neoplatonic philosophical system in terms of terminology and the methodological approaches to certain topics.

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελούν τα αρεοπαγιτικά συγγράμματα, τα οποία μελετώνται και αξιολογώνται ως κατ’ εξοχήν λειτουργική πηγή που μας παρέχει μαρτυρίες τόσο για την τέλεση των ιερών μυστηρίων της Εκκλησίας γύρω στο έτος 500 μ.Χ., όσο και για την ερμηνεία τους. Η παρουσίαση της λειτουργικής ερμηνείας περιστρέφεται γύρω από τους δύο βασικούς άξονες πάνω στους οποίους βασίζονται τα συγγράμματα αυτά. Ο ένας είναι η περί προόδου και επιστροφής η αναγωγή νεοπλατωνική ιδέα, και ο άλλος - η ιδέα περί τριών οδών της μυστικής ζωής, οι οποίες είναι η κάθαρση, ο φωτισμός και η τελείωση ή ένωση. Για το λόγο αυτό το κάθε επί μέρους μυστήριο εξετάζεται υπό το πρίσμα αυτών των δύο ιδεών που, κατά τη γνώμη μου, αποτελούν το κλειδί για τη σωστή κατανόηση της λειτουργικής ερμηνείας των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων. Ερμηνεύοντας τα μυστήρια της Εκκλησίας, ο συντάκτης εφαρμόζει διάφορες ερμηνευτικές μεθόδους, όπως την τυπολογία, την αλληγορία και κυρίως την αναγωγή. Η θεωρία των λειτουργικών τελετών ανάγει την ψυχή προς την πνευματική πραγματικότητα του νοητού κόσμου, κάτι που προσδίδει στη λειτουργική ερμηνεία του ανώνυμου συντάκτη των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων και τη μυστική διάσταση. Με τη συμμετοχή στα μυστήρια της Εκκλησίας και ιδιαίτερα στη Θεία Λειτουργία ο άνθρωπος ανάγεται, μέσα από την κάθαρση, το φωτισμό και την τελείωση, προς την ένωση με τον Θεό και τη θέωση. Στις τρεις οδούς της μυστικής ζωής, δηλαδή την κάθαρση, τον φωτισμό και την τελείωση ή ένωση, ο συντάκτης προσαρμόζει και τη διαίρεση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας σε τελετές, ιερατική διακόσμηση ή κλήρο και τελούμενους ή λαϊκούς, θεωρώντας ότι οι τελετές τελειοποιούν, ο κλήρος φωτίζει, ενώ οι λαϊκοί καθαίρονται. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη διαίρεση το βάπτισμα παρέχει στον άνθρωπο την κάθαρση και κυρίως το φωτισμό, ενώ η σύναξη και η τελετή μύρου τον τελειοποιούν και τον ενώνουν με το Θεό. Όσον αφορά τις ιερατικές τάξεις, η των ιεραρχών τάξις είναι τελειωτική και τελεσιουργός, «η των ιερέων τάξις» είναι φωτιστική και φωταγωγός, και η των λειτουργών τάξις είναι καθαρτική. Και τέλος, στην τάξη των τελούμενων ανήκουν οι κατηχούμενοι, οι εν μετάνοια όντες και οι ενεργούμενοι, πού αποτελούν την τάξη των καθαιρομένων, ο πιστός λαός συνιστά τη τάξη των φωτιζόμενων, και οι μοναχοί αποτελούν την τετελεσμένη τάξη. Με τον τρόπο αυτό ολόκληρη η εκκλησιαστική ιεραρχία χαρακτηρίζεται με όρους μυστικούς. Ο συντάκτης, ερμηνεύοντας το κάθε επί μέρους μυστήριο, διακρίνει και στη δομή του τις προαναφερθείσες τρεις οδούς της μυστικής ζωής. Έχοντας λοιπόν υπόψη τα προαναφερθέντα, μπορούμε να πούμε ότι το Corpus Dionysiacum αποτελεί μία δημιουργική σύνθεση της προγενέστερης λειτουργικής και ασκητικής παράδοσης της Εκκλησίας, προσαρμοσμένης στο νεοπλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα ως προς την ορολογία και τη μεθοδολογική προσέγγιση των επί μέρους θεμάτων.