Η συγκρότηση του ελληνικού έθνους και η εκπαίδευση: έρευνα στα σχολικά βιβλία γεωγραφίας του ελληνικού κράτους (1834-1922)

Abstract

The aim of the thesis is, through a systematic analysis of the pre-high-school geography text-books of the Greek state during the 1834-1922 period, to study, on the one hand, the process of formation of the Greek nation during this period and, on the other hand, the role of education in this process. According to this aim, the thesis searches the projected image of: a) the ‘national self’, b) the ‘national time’ and ‘the national space’, c) the -considered- Greek people living outside the Greek state, d) the ‘national other’, in contradistinction with whom the image of the ‘national self’ is formed, e) the neighbouring peoples/nations of the Balkans, f) the other peoples/nations of Europe and the rest of the world as well as the place of the Greek nation among them. The material, text and images, is researched with the qualitative Content Analysis method. More specifically, a composite model is followed, including content structuring, formal structuring and critical-hermeneutics analysis. The findings confirm the theoretical presumptions posed in the beginning. Nation, as an imagined community, is not something static and done. Fundamental aspects of the national self-icon and nation’s placement among other nations change totally, since nation conforms to historic context, while, at the same time, with its presence and action, contributes to it. The researched period seems to be cut in the middle, with 1878 being the conventional cutting point. The formation of the other nations in the Balkans, along with ideological and socio-political developments in Greek society, unsettle the so far introvert course of national formation and call for the need of an extrovert re-orientation. A secondary cut could be placed at the end of the 19th century, when world prevailing, colonial Europe enters a collision of the rivalry nationalisms and collapse of the last relics of pre-national past period, which boils up to World War I. Greek nation is engaged in this conflict until its postscript, the Asia Minor Disaster, which leads to the end of ‘Megali Idea’ and the beginning of a new era for Greek national ideology. Concerning the role of education: i) Before 1878, uniformity is absent, resulting in various and sometimes contradictory trends. The general disposition towards antiquity confirms to the central aim of Greek nationalism, although other variables don’t seem to do so. ii) After the aforementioned cut, different trends tend to vanish. Projected views seem, on the one hand, to follow the developments in national ideology with considerable delay. Other aspects, however, appear before the desired developments and wittingly try to affect them. iii) Since the end of the 19th century, conformity to the national aims is absolute. Wittingly, hatred for the ‘national other’, chauvinism, racism and militarism are cultivated. Pupils are more and more fiercely prepared for the role of the tomorrow’s soldier, who will seek in the battlefields the glory of his ancestors and die for the expansion of the nation over the enemies that surround it

Σκοπός της διατριβής είναι, μέσα από τη συστηματική ανάλυση των σχολικών βιβλίων γεωγραφίας που χρησιμοποιηθήκαν στις προ-γυμνασιακές βαθμίδες της εκπαίδευσης του ελληνικού κράτους κατά την περίοδο 1834-1922, να διερευνηθεί, αφενός, η διαδικασία συγκρότησης του ελληνικού έθνους κατά τη συγκεκριμένη περίοδο και, αφετέρου, ο ρόλος της εκπαίδευσης σ’ αυτή τη διαδικασία. Στο πλαίσιο αυτού του σκοπού, διερευνάται η προβαλλόμενη εικόνα: α) του ‘εθνικού εαυτού’, β) του ‘εθνικού χρόνου’ και του ‘εθνικού χώρου’, γ) του εκτός των ελλαδικών ορίων ‘ελληνισμού’, δ) του ‘εθνικού άλλου’, σε αντιδιαστολή με τον οποίο διαμορφώνεται η εικόνα του ‘εθνικού εαυτού’, ε) των γειτονικών λαών/εθνών των Βαλκανίων, στ) των άλλων λαών/εθνών της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου και της θέσης του ελληνικού έθνους ανάμεσά τους. Το υπό έρευνα υλικό, κείμενο και εικονογράφηση, προσεγγίζεται με τη μέθοδο της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου. Πιο συγκεκριμένα, ακολουθείται ένα μοντέλο σύνθεσης των παραδειγμάτων της δόμησης περιεχομένου, της πρότυπης δόμησης και της κριτικής-ερμηνευτικής ανάλυσης. Τα ευρήματα επιβεβαιώνουν τις θεωρητικές παραδοχές που τέθηκαν στην αφετηρία της έρευνας. Το έθνος, ως φαντασιακή κοινότητα, δεν είναι κάτι στατικό και συντελεσμένο. Θεμελιώδεις παράμετροι της εθνικής αυτοεικόνας και της τοποθέτησής του μεταξύ των άλλων εθνών μεταβάλλονται ριζικά, καθώς το έθνος προσαρμόζεται στην εκάστοτε ιστορική συγκυρία, ενώ παράλληλα, με την παρουσία του και τη δράση του, τη διαμορφώνει. Η εξεταζόμενη περίοδος μοιάζει να τέμνεται στη μέση, με συμβατικό όριο το 1878. Η συγκρότηση των άλλων εθνών στα Βαλκάνια, σε συνδυασμό με τις ιδεολογικές και κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις στην ελληνική κοινωνία, κλονίζουν την έως τότε εσωστρεφή πορεία της εθνικής συγκρότησης και επιβάλλουν την ανάγκη ενός εξωστρεφούς αναπροσανατολισμού της. Μια επιμέρους τομή μπορεί να τεθεί στο τέλος του 19ου αιώνα, καθώς η παγκόσμια κυρίαρχος της εποχής, αποικιοκρατική Ευρώπη, εισέρχεται σε μια περίοδο σύγκρουσης των ανταγωνιστικών εθνικισμών και κατάρρευσης των τελευταίων επιβιώσεων του προεθνικού κόσμου, που θα κορυφωθεί με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ελληνικό έθνος εμπλέκεται σε αυτή τη σύγκρουση έως και το υστερόγραφό της, τη Μικρασιατική καταστροφή, η οποία θα σημάνει το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και την αρχή μιας νέας εποχής για την ελληνική εθνική ιδεολογία. Όσον αφορά το ρόλο της εκπαίδευσης, προκύπτει ότι: i) Κατά την πριν το 1878 περίοδο, απουσιάζει η ομοιομορφία, με συνέπεια την εμφάνιση διαφορετικών και ενίοτε αντικρουόμενων τάσεων. Ο γενικότερος προσανατολισμός προς την αρχαιότητα βρίσκεται μεν σε συμφωνία με την κεντρική επιδίωξη του ελληνικού εθνικισμού, άλλες όμως συνιστώσες δεν φαίνεται να υποστηρίζονται. ii) Μετά τα μέσα της εξεταζόμενης περιόδου, οι διαφορετικές τάσεις περιορίζονται. Οι προβαλλόμενες απόψεις μοιάζουν, από τη μια, να ακολουθούν χρονικά τις εξελίξεις της εθνικής ιδεολογίας με σχετική καθυστέρηση, άλλες παράμετροι, ωστόσο, προηγούνται των επιθυμητών εξελίξεων και συνειδητά επιδιώκουν να τις επηρεάσουν. iii) Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η ομοιομορφία είναι απόλυτη, όπως και η στράτευση στους εθνικούς στόχους. Συνειδητά καλλιεργείται το μίσος για τον ‘εθνικό άλλο’, ο σωβινισμός, ο ρατσισμός, ο μιλιταρισμός. Ο μαθητής προετοιμάζεται ολοένα και πιο έντονα για το ρόλο του αυριανού πολεμιστή, που θα αναζητήσει στα πεδία των μαχών τη δόξα των προγόνων του και θα πεθάνει για την επέκταση του έθνους σε βάρος των εχθρών που το περιβάλλουν