Ο ρόλος των εικόνων στα σχολικά εγχειρίδια

Abstract

During the last decades the science of ecology is the centre of discourse, both as a study of the physical environment as well as a research on the relation between nature and the human. Respectively, the promotion of ecology to a social demand and the familiarization with environmental issues turn envi-ronmental study into an indispensible component in the teaching of sciences. However, despite the introduction of ecological issues in the educational pro-grammes of all grades, the results of several, although fragmented, studies regarding the understanding of fundamental ecological concepts, but also the misconceptions and alternative views on broader environmental questions, are quite contradictive. Based on the concerns caused by the above results and understanding the inherent complexity of environmental issues, this study focuses on the picto-rial content of the school textbooks for Environmental Studies, as a lesson that basically introduces pupils to the relation between scientific and social issues. These textbooks are the only official teaching books that contain material for the environmental education of primary school pupils; in these textbooks we find the majority of environmental references, since the Greek Educational system does not include specific lessons on ecology and environmental educa-tion. We examined the series of previous textbooks, taught from 1982 to 2006, and the series of new textbooks which replaced them in 2006, 2007, which are currently taught in Greek primary schools. Focusing on the study of accompanying concepts in the textbooks of the Greek primary school, in the first part of our research we attempted to exam-ine their pictorial content (representations). Our approach is based on the fact that pictures can significantly assist pupils to have access to knowledge. This is especially true for the primary school textbooks, which show a strong tendency towards visual communication of their scientific data. Taking into consideration that pictures are not a direct, but rather a distorted mirror of reality, that they are formulated representations of the world de-pending on the interests of the social structures that these pictures are born out of and also communicated into, our intention is to research which view of nature and also which view of the human- nature relationship is presented in the Greek textbooks of natural sciences. In this sense, it is generally acceptable that the cognitive data given by natu-ral sciences certainly contain social influences and therefore that school text-books promote specific ideological loadings (Potter and Rosser, 1992). Adopt-ing this approach, Östman (1998) suggests the idea of “cognitive” and “ac-companying” concepts, where the latter refer to the social and/or ideological content of the teaching of natural sciences. The pictorial analysis shows that the dominant view presented is the “ba-roque” view on nature and on human-nature relationship; according to this world view nature is in constant movement, therefore accidental and unfore-seen natural changes are the rule. Natural environments are described in ma-terial terms, as they are constantly changing form under the influence of hu-man beings and they are being utilized as resources. In the second part of our research we studied the optical syntax of the mate-rial included in the school textbooks, starting from the point of view that vis-ualization is important for pupils to have access to their object of study (Spil-iotopoulou – Papantoniou, 2009) because it presents real models of the outer world which contain both scientific and ideological loadings(Gilbert 2005). This means that visual material is not merely a representation of reality. On the contrary, although it draws inspiration from reality, it constitutes inde-pendent, specific and unrelated representations of a formulated interpretation of the reality (Kress & van Leeuwen, 1996). Therefore, the interpretation of the visual material is a kind of post-visualization and post-knowledge proc-ess, for example, the ability for someone to think about their way of thinking (Gilbert 2005), which eventually familiarizes pupils with the skill of thinking in pictures (Tversky 2005). Furthermore, according to Mathewson (2005), children are able to begin to explore visual material in order to develop observation capabilities already from their first school years. When we compare the ideology presented by the previous series of textbooks that were introduced in the ‘80’s with the one presented in the current series of textbooks, using two different exmination methods, our analysis shows that both series of textbooks present worldviews that differ from each other. The most recent textbooks are influenced by the so-called “baroque” views on nature, while the previous textbooks promote the so-called “romantic” and “classic” worldviews. Approaching from the point of view of critical realism, our findings show that the “romantic and classical” views of nature in the previous series of text-books express a vitality, optimism and innocence which feature in industrial societies (or societies that move towards industrialism), where interventions in the environment are concerned. This coincides with the general enthusi-asm that was enjoyed by the Greek society during the ‘80’s. On the other hand the “baroque” approach, that appears in the new series of tetxbooks, shows the scepticism of post-industrial societies where natural phenomena are concerned. This coincides with the scepticism and uncertainty that char-acterizes all modern societies – such as the Greek society – on their way to-wards globalization.

Τις τελευταίες δεκαετίες η επιστήμη της οικολογίας βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων, τόσο ως μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος όσο και ως διερεύνηση της σχέσης φύση-άνθρωπος. Αντίστοιχα, η ανάδειξη της οικολογίας σε κοινωνικό αίτημα και η εξοικείωση με τα περιβαλλοντικά ζητήματα καθιστούν τον περιβαλ-λοντικό εγγραμματισμό αναπόσπαστο στόχο της διδασκαλίας των επιστημών. Ω-στόσο παρά την εισαγωγή οικολογικών θεμάτων στα εκπαιδευτικά προγράμματα όλων των βαθμίδων, τα αποτελέσματα αρκετών, αν και διάσπαρτων, μελετών σχε-τικά με την κατανόηση θεμελιωδών οικολογικών εννοιών, αλλά και με τις παρα-νοήσεις και εναλλακτικές αντιλήψεις όσον αφορά ευρύτερα περιβαλλοντικά ζη-τήματα είναι αντιφατικά. Με βάση τον προβληματισμό που προκαλούν τα δεδομένα αυτά αλλά και κατα-νοώντας την εγγενή πολυπλοκότητα των περιβαλλοντικών ζητημάτων, η παρούσα μελέτη επικεντρώνει στο εικονιστικό περιεχόμενο των σχολικών εγχειριδίων της Μελέτης Περιβάλλοντος, ως μάθημα που ουσιαστικά εισάγει τους μαθητές στη διαπραγμάτευση επιστημονικών και κοινωνικών ζητημάτων. Τα βιβλία αυτά είναι τα μόνα επίσημα διδακτικά βιβλία που εμπεριέχουν στοιχεία για την περιβαλλο-ντική εκπαίδευση των μαθητών του δημοτικού σχολείου, συμπεριλαμβάνουν στο σύνολό τους τις περισσότερες περιβαλλοντικές αναφορές, αφού στην Ελληνική εκπαίδευση δεν υπάρχουν εξειδικευμένα μαθήματα για την οικολογία και την περιβαλλοντική εκπαίδευση. Εξετάσαμε τα παλαιότερα βιβλία που διδάσκονταν από το 1982 ως το 2006, και τα καινούρια με τα οποία αντικαταστάθηκαν 2006, 2007 και διδάσκονται σήμερα στα Ελληνικά σχολεία. Με στόχο τη μελέτη των συνοδευτικών εννοιών στα εγχειρίδια του Ελληνικού δη-μοτικού σχολείου στο πρώτο μέρος της εργασίας μας επιχειρούμε να εξετάσουμε το εικονικό περιεχόμενό τους (αναπαραστάσεις) εφαρμόζοντας τεχνικές ανάλυ-σης περιεχομένου. Η προσέγγισή μας βασίζεται στο γεγονός ότι οι εικόνες βοη-θούν σημαντικά τους μαθητές να αποκτήσουν πρόσβαση στη γνώση. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα σχολικά εγχειρίδια του δημοτικού που εμφανίζουν έντονη τάση προς την οπτική επικοινωνία των επιστημονικών στοιχείων. Θεωρήσαμε ευθύς εξαρχής ότι η οπτικοποίηση είναι σημαντική για να αποκτή-σουν οι μαθητές πρόσβαση στο αντικείμενό τους, επειδή παρουσιάζει πραγματι-κά μοντέλα του εξωτερικού κόσμου περιέχοντας επιστημολογικά και ιδεολογικά φορτία. ‘Έχοντας λοιπόν υπόψη ότι οι εικόνες δεν αποτελούν άμεσο, αλλά μάλ-λον παραμορφωτικό καθρέφτη της πραγματικότητας και επίσης ότι είναι δια-μορφωμένες απεικονίσεις του κόσμου εξαρτημένες από τα συμφέροντα των κοι-νωνικών θεσμών μέσα στους οποίους οι εικόνες κυκλοφορούν και μεταδίδονται, ο στόχος μας είναι να ερευνήσουμε ποια άποψη της φύσης και ποια σχέση μετα-ξύ ανθρώπου-φύσης παρουσιάζεται μέσα στα Ελληνικά εγχειρίδια φυσικών επι-στημών. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας περιοριστήκαμε στην ανάλυση των νέων βιβλίων και συγκρίναμε τα ευρήματά μας με εκείνα που είχαν βρει προηγούμε-να για τα ίδια βιβλία και με την εφαρμογή της ίδιας μεθόδου άλλοι ερευνητές. Η ανάλυση των εικόνων δείχνει ότι η κυρίαρχη άποψη που προβάλλεται είναι η μπαρόκ άποψη της φύσης όπου η φύση βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, επομένως η τυχαία και απρόβλεπτη φυσική αλλαγή αποτελεί τον κανόνα. Τα φυσικά περι-βάλλοντα παρουσιάζονται με υλικούς όρους, καθώς αλλάζουν μορφή υπό την επίδραση των ανθρώπων και χρησιμοποιούνται ως πόροι. Αυτό έρχεται σε αντί-θεση με τα ευρήματα των άλλων ερευνητών που θέλουν την ιδέα για τη φύση να περιγράφεται από το ρομαντικό κοσμοείδωλο. Κατόπιν, στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας προχωρήσαμε στη μελέτη της σύ-νταξης του οπτικού υλικού στα σχολικά εγχειρίδια. Συγκρίνοντας με την ιδεολο-γία που προβαλλόταν στα αντίστοιχα βιβλία των προηγούμενων εκδόσεων που εισήχθηκαν στη δεκαετία του 80, και με τις δύο μεθόδους διερεύνησης η ανά-λυσή μας έδειξε ότι στις δυο σειρές εγχειριδίων προβάλλονται διαφορετικά μετα-ξύ τους κοσμοείδωλα. Τόσο στα πιο πρόσφατα όσο και στα παλιότερα βιβλία κυ-ριαρχούν οι μπαρόκ απόψεις για την φύση. Μελετώντας υπό το πρίσμα του κριτικού ρεαλισμού, τα ευρήματά που αποκά-λυψε η ανάλυση περιεχομένου δείχνουν ότι οι ρομαντικές και κλασικές απόψεις της φύσης στα παλαιότερα βιβλία συνάδουν με το δυναμισμό, την αισιοδοξία και την αθωότητα που χαρακτηρίζουν τις βιομηχανικές κοινωνίες ή κοινωνίες που οδεύουν προς τη βιομηχανοποίηση. Σε ένα βαθμό αυτό μοιάζει να απηχεί το γε-νικό ενθουσιασμό που επικρατούσε στην Ελληνική κοινωνία τη δεκαετία του 80. Αντίθετα, η μπαρόκ προσέγγιση που διαπιστώνουμε ότι κυριαρχεί στο περιεχό-μενο των καινούργιων βιβλίων αλλά και η σύνταξη παλαιών και νέων έρχεται πιο κοντά με το σκεπτικισμό των μεταβιομηχανικών κοινωνιών όσον αφορά τα φυσι-κά φαινόμενα. Αυτό συνάδει με το σκεπτικισμό και την αβεβαιότητα που χαρα-κτηρίζει όλες τις σύγχρονες κοινωνίες – όπως η Ελληνική – στο δρόμο τους προς την παγκοσμιοποίηση.