Η αποκάλυψη του Πνεύματος: αποφατική θεολογία και αφαιρετική τέχνη

Abstract

The thesis of Anna-Maria Papadaki realizes a meeting between apophatic theology of the orthodox Church and of abstract art, and specifically the artistic creation and the theoretical writings of the artists of Russian Avant-Garde, of W. Kandinsky and P. Klee. The path of theological apophaticism and of painterly abstraction looks common, although there is a basic difference: the fathers express the experience of the vision of God, and the artists only a hope for this vision, but a creative dialogue is possible. During their effort to meet God, the artists use apophatic names and expressions, which approach apophatic theology, for example “zero” as expressed by Malevich and the “not being” of Maximus the Confessor. They also use affirmative expressions, like the beauty and the light, and they unknowingly separate absolute and relative beauty and light, (created and non-created in theological terms), concluding an apophaticism of beauty and light, through believing that absolute beauty and light can never be depicted. Through all these they accept that the Being they search is transcendental and that they can’t come to know it, but they also express the hope that they can meet with an energy or a power of it, expressing unknowingly the distinction between substance and energy in God, believing that not only the divine substance is unknown by man, but also the substance of the created beings. Although orthodox theology and abstract art were frequently accused for rejecting the material world, in reverse they counter it in a positive way, as we can see through the use of dissimilar symbols, through the effort to know the words of the beings (which the artists call formulas or enigmas), and through the consideration of the world as a fellow traveler in a common course. This body of the world is considered to be in a perpetual movement, and the relative instruction of Klee comes to meet the instruction of Maximus and of John of Damascus about the same subject. This body is been demonstrated by the model of the hierarchy of Dionysius and the spiritual triangle of Kandinsky and the artist or the saint has the responsibility of its unification, not only in a theoretical or an abstract way, but actually, with sacrifices and persecutions. All the above have a clear eschatological dimension, as expressed in the thought of Kandinsky. Another meeting is realized through the dialogue between the art of the orthodox Church, and especially the icon, and abstract art, considering not only the style, but also the ontology of the two artistic expressions. At the end, a dialogue between theology and the nihilism or atheism that potentially exists in modern art, takes place, and concludes that a creative opening to the world is possible. The conclusion of this thesis is that abstract art, an important part of civilization, frequently accused for atheism or nihilism, meets here with orthodox theology and mainly apophaticism, in a dialogue that proves that theology is so holistic that it even can contain the universality of abstract art.

Η διατριβή της Άννας-Μαρίας Παπαδάκη πραγματοποιεί μία συνάντηση ανάμεσα στην αποφατική θεολογία της ορθόδοξης Εκκλησίας και την αφαιρετική τέχνη, και πιο συγκεκριμένα, την εικαστική δημιουργία και τη θεωρητική διδασκαλία των καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας, του W. Kandinsky και του P. Klee. Η πορεία του θεολογικού αποφατισμού και της καλλιτεχνικής αφαίρεσης μοιάζει κοινή, παρ’ όλο που υφίσταται μία βασική διαφορά: οι πατέρες εκφράζουν την εμπειρία της θεοπτίας, ενώ οι καλλιτέχνες μία ελπίδα. Εντούτοις ένας δημιουργικός διάλογος είναι εφικτός. Στην προσπάθειά τους να συναντήσουν το Θεό, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν αποφατικά ονόματα και εκφράσεις, που πλησιάζουν την αποφατική θεολογία, όπως το «μηδέν», όπως το εκφράζει ο Malevich και το «μη ον», όπως το εκφράζει ο Μάξιμος ο Ομολογητής. Παράλληλα, χρησιμοποιούν και καταφατικές κατηγορίες, όπως το κάλλος και το φως, καταλήγοντας σε έναν ασυνείδητο διαχωρισμό απόλυτου και σχετικού κάλλους και φωτός, αυτό που με θεολογικούς όρους θα ονομάζαμε άκτιστο και κτιστό, και καταλήγουν σε έναν αποφατισμό του κάλλους και του φωτός, θεωρώντας ότι το απόλυτο κάλλος και φως δεν μπορούν ποτέ να απεικονιστούν ή να περιγραφούν. Παραδέχονται μέσα από όλα αυτά την υπερβατικότητα του όντος που αναζητούν και την αδυναμία τους να το γνωρίσουν, αλλά εκφράζουν την ελπίδα της συνάντησης με μία δύναμη ή ενέργεια αυτού του όντος, ποτέ, όμως, με την ουσία, διατυπώνοντας, έτσι, και πάλι ασυνείδητα τη διάκριση ουσίας και ενεργειών, θεωρώντας ότι, ούτε η θεία ουσία, αλλά ούτε και η ουσία των κτιστών όντων μπορούν να γίνουν γνωστές από τον άνθρωπο. Παρ΄όλο που η ορθόδοξη θεολογία και η αφαιρετική τέχνη συχνά κατηγορήθηκαν για απόρριψη της ύλης, εντούτοις, έχουν απέναντί της μία στάση άκρως καταφατική, που φαίνεται, είτε μέσα από τη χρήση των ανομοίων συμβόλων, είτε μέσα από την προσπάθεια της γνώσης των λόγων των όντων (που οι καλλιτέχνες ονομάζουν τύπους ή αινίγματα), είτε μέσα από τη θεώρησή της ως ενός συνοδοιπόρου σε κοινή πορεία. Όλα αυτά δίνουν την εντύπωση ενός σώματος σε διαρκή κίνηση, και η σχετική διδασκαλία του Klee πλησιάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την αντίστοιχη διδασκαλία του Μαξίμου και του Ιωάννη Δαμασκηνού. Την ευθύνη της ενοποίησης αυτού του σώματος, το οποίο περιγράφεται με το μοντέλο της ιεραρχίας του Αρεοπαγίτη και του πνευματικού τριγώνου του Kandinsky, έχει ο άγιος ή ο καλλιτέχνης, όχι μόνο σε θεωρητικό και αφηρημένο επίπεδο, αλλά στην πράξη, με θυσίες και διωγμούς. Όλα αυτά έχουν σαφέστατες εσχατολογικές προεκτάσεις, όπως εκφράζονται στη σκέψη του Kandinsky. Μία άλλη συνάντηση πραγματοποιείται μέσα από το διάλογο της τέχνης της ορθόδοξης Εκκλησίας, και κυρίως της εικόνας με την τέχνη της αφαίρεσης, τόσο σε επίπεδο τεχνοτροπίας, όσο και σε επίπεδο οντολογίας. Τέλος, γίνεται ένας διάλογος ανάμεσα στη θεολογία και στον μηδενισμό ή τον αθεϊσμό που ενδεχομένως υφίσταται στη μοντέρνα τέχνη, που καταλήγει σε ένα άνοιγμα στο όλον. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η διατριβή είναι ότι ένα σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού, που είναι η αφαιρετική τέχνη, και που πολύ συχνά κατηγορήθηκε για μηδενισμό ή αθεϊσμό, έρχεται εδώ να συναντήσει την ορθόδοξη θεολογία και κυρίως τον αποφατισμό, σε ένα διάλογο που αποδεικνύει ότι η θεολογία είναι τόσο ολιστική που εμπεριέχει ακόμα και την οικουμενικότητα της αφαίρεσης.