Αξιολόγηση της πολιτικής σχεδιασμού των χρήσεων γης στον εξωαστικό χώρο στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1975-1995

Abstract

The objective of this dissertation is the evaluation of the role that land use planning played in the transformation of non-urban, rural areas in Greece, thus incorporating the dissertation topic within the wider field of the study of the theory and practice of land use planning. The protection of rural areas from the process of urbanization, on the basis of preserving their production structure and environmental value, has historically been a fundamental goal of land use planning worldwide. The attainment of this goal has traditionally been associated with the use of mainly regulatory tools and mechanisms that are implemented at various administrative and geographical units and include among others: the designation of green belts that set physical boundaries to urban expansion; the designation of exclusionary agricultural zones that are usually formulated at the national/regional level and aim at the preservation of agricultural lands; and the designation of urban growth boundaries. However, both the transformation of production relations in rural areas as well as increasing demand for the development of the qualitative environmental characteristics of the countryside have formed a new dynamic for the transformation of rural space which approaches ex-urban areas as space for the development of recreational and consumption activities. This new dynamic along with the adoption of environmental policies, both at European and international level, have created major challenges for the planning of land use change in rural areas which is now asked to cope with the multiple socio-economic and environmental impacts of rapid urbanization such as: the drastic reduction of agricultural land, the degradation of natural resources, the disproportionate consumption of land, the reduction of open space, the reduction and in many cases extinction of plant and animal species as a result of ecosystem fragmentation, the increased cost of infrastructure and service provision and finally the reproduction of a monotonous and indifferent urban landscape in the countryside. Within this context, land use planning’s traditional preoccupation with the resolution of the ‘property contradiction’ associated with the competing claims for the use of land that is simultaneously approached as private resource and public good seems to be shifted. Land use planning is now faced with the additional need to accommodate firstly, the ‘natural resource contradiction’ raised by competing claims for either their use and consumption or their conservation, and secondly, the ‘development contradiction’ which is associated with competing claims for economic development on one hand, and social equality and environmental protection on the other. Within this framework, land use planning is asked to function as a process which, by acknowledging the aspect of land as a finite natural resource, attempts, through the adoption of new practices and processes of spatial policy production, to understand, balance and manage the diverse and conflicting interests that drive the dynamics for the development of rural areas, and of urban regions in general. Interests that are characterized by the duality ‘development-environment’ and are expressed by the attainment of competing goals that either promote the economic growth and diversification of rural - agricultural areas or the protection of the environment and the conservation of natural resources in order to allow them to yield in perpetuity whatever is demanded of them, i.e. agricultural products, clean water and/or various plant and animal species. In Greece, the non-mandatory preparation and adoption of land use plans in rural areas, to date, has been identified by recent studies as the cause for the sprawling of residential and productive activities in the countryside. However, this interpretation implies that the generalized adoption of land use plans throughout the country would have adequately control sprawling development patterns and addressed its negative impacts as well as the deterioration and dysfunction of rural space. This is the main question/thesis that this dissertation attempted to explore by focusing on the evaluation of land use planning policy that was implemented in the county during the 1975-1995 period during which a reform of the spatial planning system that was in effect until the end of the previous decade was completed. More specifically, the research focused on the analysis and evaluation of two basic variables: • the overall spatial planning system which constitutes one of the state’s main instruments for guiding the location of human activities - this exploration also involved the analysis of urban and regional policy which determined the objective, scope and tools of the adopted spatial planning system, and • the Zones of Development Control (ZDC) which constitute, until today and until the adoption of the new Local Development Plans provided by the enactment of the current planning legislation, the main planning tool for the regulation of land use change in rural areas. […]

[…] Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η ανάλυση και αξιολόγηση της πολιτικής σχεδιασμού των χρήσεων γης, που εφαρμόστηκε στη χώρα κατά την περίοδο 1975-1997, σε συσχέτιση με το πρόβλημα της διάχυσης οικιστικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων στον εξωαστικό χώρο. Η επικέντρωση του ερευνητικού ενδιαφέροντος στην αξιολόγηση της πολιτικής σχεδιασμού και πολιτικής χρήσεων γης οδήγησε, μεθοδολογικά, στην ανάλυση του συστήματος χωρικού σχεδιασμού που προσεγγίζεται ως ένας από τους κύριους μηχανισμούς παρέμβασης της πολιτείας στη διαδικασία ανάπτυξης και χρήσης της γης. Η ανάλυση περιλαμβάνει σε ένα πρώτο επίπεδο την αποτύπωση του αντικειμένου, των στόχων και των εργαλείων του συνολικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού το οποίο ήταν σε ισχύ μέχρι το 1997 οπότε και θεσμοθετήθηκε το νέο, ισχύον, θεσμικό πλαίσιο για τον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδίασμα. Σε ένα δεύτερο, και ουσιαστικότερο επίπεδο, επικεντρώνεται στην αξιολόγηση της φύσης, του σκοπού, της λειτουργίας και του ρόλου των Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ) οι οποίες αποτέλεσαν, εκείνη την περίοδο, το κυρίαρχο εργαλείο σχεδιασμού των αλλαγών στη χρήση της γης στον εξωαστικό χώρο και οι οποίες προσεγγίζονται υπό το πρίσμα της αναζήτησης των όρων και προϋποθέσεων που θέτουν για τη ρύθμιση ή μη ρύθμιση των αλλαγών στη χρήση της γης στον εξωαστικό χώρο. Αν και οι ΖΟΕ θεωρούνται ότι λειτούργησαν ως μεταβατικό εργαλείο, εντούτοις η θεσμοθέτηση και εφαρμογή τους αντανακλά θεμελιακά χαρακτηριστικά του συστήματος χωρικού σχεδιασμού στη βάση ότι παρέχουν το ρυθμιστικό πλαίσιο για την καθοδήγηση των ιδιωτικών αποφάσεων και επιλογών καθώς και τη χωροθέτηση των επενδύσεων σε πολλές περιοχές της χώρας. Δύο είναι τα βασικά ερωτήματα που οριοθετούν το αντικείμενο αυτής της έρευνας: • ποιοι είναι οι στόχοι και η διεργασία, ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζονται οι αλλαγές και επιλύονται οι συγκρούσεις αναφορικά με τη χρήση της γης και διαμορφώνονται πολιτικές και χωρικές ρυθμίσεις για την ανάπτυξη του εξωαστικού χώρου, και • ποιος είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν τα συγκεκριμένα εργαλεία σχεδιασμού των χρήσεων γης, οι ΖΟΕ, στην ανάπτυξη και παραγωγή του εξωαστικού χώρου. Η συστηματική διερεύνηση αυτών των ερωτημάτων επιτρέπει την κατανόηση των πολλαπλών διαστάσεων της κοινωνικής αυτής διεργασίας του σχεδιασμού χρήσεων γης και την προσέγγιση των βασικών της παραμέτρων και αποσκοπεί στην απάντηση των παρακάτω επιμέρους ερωτημάτων: • αν ο έλεγχος, η ρύθμιση ή/και διαχείριση των αλλαγών στη χρήση της γης στον εξωαστικό χώρο αποτελεί αντικείμενο/σκοπό του συνολικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού • αν υπάρχει συγκροτημένη πολιτική γης και πολιτική χρήσεων γης και ποιους στόχους και στρατηγικές προωθεί αναφορικά με την ανάπτυξη ή/και προστασία του εξωαστικού χώρου • πως προσεγγίζεται η γη στο πλαίσιο άσκησης του σχεδιασμού του χώρου, αν δηλ. η γη προσεγγίζεται μόνο ως μέσο παραγωγής ή και ως περιβαλλοντικός πόρος • σε ποιο βαθμό ο σχεδιασμός χρήσεων γης νομιμοποιεί και προβάλλει τις κυρίαρχες τάσεις της αγοράς ή με άλλους όρους σε ποιο βαθμό επιχειρεί, μέσα από την υιοθέτηση μεθόδων και διαδικασιών που προωθούν την κατανόηση των χωρικών αλλαγών, να επηρεάσει τις δυνάμεις μετασχηματισμού του εξωαστικού χώρου καθορίζοντας όρους και προϋποθέσεις για τη χωρική ανάπτυξη και την παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος • σε ποιο βαθμό το αντικείμενο/σκοπός του σχεδιασμού χρήσεων γης προσδιορίζεται σε σχέση με τη φύση, τη μορφή και περιεχόμενο των σχεδίων χρήσεων γης • τι συνιστά στην πράξη το πρότυπο της ‘ορθολογικής χωρικής ανάπτυξης’ το οποίο αποτελεί τη βασική νομιμοποιητική λειτουργία των ΖΟΕ • σε ποιο βαθμό διαμορφώνουν οι ΖΟΕ μια θεσμική δομή που διασφαλίζει την εφαρμογή των χωρικών ρυθμίσεων που θεσμοθετούν, και τέλος • σε ποιο βαθμό ο σχεδιασμός χρήσεων γης μπορεί να ενσωματώσει μεταρρυθμιστικά στοιχεία που θα διαφοροποιήσουν τον ρόλο που διαδραματίζει στη διαδικασία παραγωγής του χώρου γενικότερα και ειδικότερα του εξωαστικού χώρου. […]