Οι πρόσφατες μεταβολές των χρήσεων γης στην Ελλάδα και οι επιπτώσεις τους στη βιώσιμη ανάπτυξη της υπαίθρου: μια θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση

Abstract

The main interest of the present doctoral thesis is in the study of land use change phenomenon as well as its major impacts on local communities and ecosystems. In resent decades, land use and land cover changes (LUCC) have attracted considerable attention within the scientific community initiating an international debate among scientists, experts, policy-makers, non-governmental organisations and various economic and institutional players with some interest at or involvement in land use allocation. In some respects, this is due to the fact that the magnitude and pace of LUCC have risen considerably affecting dramatically almost all fundamental components of the system created from both natural and anthropogenic communities. Implications are great and pressuring ranging from global climatic change, biotic diversity threats, desertification and forest and open land “squeeze” to increased vulnerability to human settlements, local water and food shortage, as well as to cultural degradation issues. Determining the dynamics and effects of land-use and land-cover change has been the principal occupation of researchers in a variety of scientific disciplines and traditions. A great variety of theories, models and techniques have developed in order to capture, analyse, explain and forecast spatial processes and phenomena that reproduce themselves contentiously creating landscapes of constant change. What seems to start as a small-scale, insignificant personal intension namely the choice of an individual about the use of a piece of land, eventually through the process of synthesis becomes a broader public matter which does not allow someone to easily ascertain the process’s identity. Current research on land use and land cover changes is spread across various scientific fields addressing all kids of questions concerning this identity. Therefore, the theoretical and practical dilemmas concerning the protection of natural environment, the spatial allocation of prosperity as well as the prospects for achieving spatial cohesion and sustainable spatial development conditions, are great. In this respect, the present research aims at uncovering the proximate and underlying factors that affect land use system. The effort focuses on approaching the relevant issues both on theoretical and empirical grounds. In particular, the First Part of the thesis concentrates on critically reviewing the relevant scientific knowledge that has been accumulated so far on the field of land use science. In this respect, chapter 1 sets the scene by underling and commenting on the recent, most important international collaborative efforts on studying the multidimensional nature of land use change phenomenon. In chapter 2, it is made an attempt to present as well as critically evaluate a representative collection of old and new theoretical approaches dealing directly or indirectly with land use patterns and their change. The theoretical literature on land use change is vast encompassing approaches that derive from different disciplines such as economics, environmental science, sociology and demography. Each of them can, on way or another, contribute to the understanding of at least a portion of the empirical world. Finally, the last chapter of the first part of the thesis (chapter 3) reviews and evaluates a representative collection of models and techniques of land use change. Empirical methodologies have been densely applied in order to understand the process of LUCC and, based on current trends, to address each time which of the remaining land is prone to future alterations in order to rationalise decision-making about land use matters. How and to what extent existing LUCC techniques have reached satisfactorily this target is also a matter of research.

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η μελέτη του φαινομένου των μεταβολών των χρήσεων γης καθώς, και των συνεπειών που απορρέουν από αυτές για την ισόρροπη και βιώσιμη διευθέτηση του χώρου. Τα τελευταία χρόνια, οι εντεινόμενοι ρυθμοί μετασχηματισμού του πλέγματος των χρήσεων γης σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, έχουν εγείρει έντονους προβληματισμούς στους κόλπους της διεθνούς κοινότητας αναδεικνύοντας μια σειρά σημαντικών διαστάσεων του φαινομένου των μεταβολών της χρήσης του εδάφους. Οι εν εξελίξει μεταβολές στη χρήση και τη κάλυψη του εδάφους, πέρα από τις άμεσες επιπτώσεις στο τοπικό και το περιφερειακό επίπεδο, συνδέονται με την εμφάνιση ευρύτερων, ανησυχητικών φαινομένων και μετασχηματισμών όπως είναι η μεταβολή του κλίματος, η ερημοποίηση, η αστική διάχυση, οι περιφερειακές ανισότητες και ο περιορισμός της βιολογικής ποικιλότητας. Τα θεωρητικά και πρακτικά διλήμματα που αφορούν τη προστασία του περιβάλλοντος από την υποβάθμιση, τη κατανομή της ευημερίας στο χώρο καθώς και τις προοπτικές για μια ισόρροπη και βιώσιμη χωρική ανάπτυξη, είναι μεγάλα. Υπό την έννοια αυτή, η διατριβή επιδιώκει να διερευνήσει τις διεργασίες και τους βαθύτερους παράγοντες που συνδέονται με τις μεταβολές στις χρήσεις της γης από την οπτική γωνία των κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων που τις προκαλούν. Το ζήτημα εξετάζεται τόσο στη θεωρητική όσο και στην εμπειρική του διάσταση. Ειδικότερα, στο πρώτο μέρος της διατριβής γίνεται μια εκτεταμένη προσπάθεια επισκόπησης και κριτικής διαπραγμάτευσης της πείρας που έχει συσσωρευτεί μέχρι σήμερα στο επιστημονικό πεδίο της μελέτης των μεταβολών των χρήσεων της γης. Το πρώτο κεφάλαιο - τοποθετώντας το πρόβλημα - σκιαγραφεί τις πρόσφατες εξελίξεις στο τομέα της έρευνας και της διεθνούς συνεργασίας και σχολιάζει τα σημαντικότερα συλλογικά εγχειρήματα που στοχεύουν στη βαθύτερη κατανόηση του συνόλου των διαστάσεων του ζητήματος. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται η παρουσίαση και η κριτική διαπραγμάτευση των θεωρητικών προσεγγίσεων που άμεσα ή έμμεσα συνδέονται με τις διαδικασίες μετασχηματισμού του χώρου, καθώς και η ανάδειξη των ιδιαίτερων δυσκολιών που συνεπάγεται η θεωρητικοποίηση της εμπειρικής πραγματικότητας. Στο τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου μέρους, γίνεται μια προσπάθεια επισκόπησης και αξιολόγησης των διαθέσιμων μεθοδολογιών ποσοτικής ανάλυσης του φαινομένου των μεταβολών στις χρήσεις της γης. Η προσομοίωση των πραγματικών προβλημάτων και η αφαιρετική προσέγγισή τους, η οποία επιδιώκει την ανάδειξη των πλέον κρίσιμων πλευρών τους μέσω της κατασκευής ποσοτικών υποδειγμάτων, βοηθάει στην καλύτερη κατανόηση των βαθύτερων χαρακτηριστικών του φαινομένου. Στο δεύτερο μέρος, διατυπώνεται μια θεωρητική πρόταση για την προσέγγιση του φαινομένου και προτείνεται ένα σύνθετο ποσοτικό υπόδειγμα για την εμπειρική εκτίμηση των διαστάσεων του προβλήματος στην περίπτωση της Ελλάδας.