Οι ελληνικές επιδράσεις στο έργο του Νίκου Εγγονόπουλου

Abstract

The main purpose of this research is to seek the influences of the Greek literary tradition on the poetic work of Nikos Engonopoulos. In the start of our research there was the belief that Engonopoulos work multi-dimensionally explicable, approached not only by the methods of traditional analysis but the methods of contemporary poetical theory. Another point that motivated our research was also the understanding that the background of his poetic passages is rich in intertextuality. This functioned also as guidelines to the constitution of the meaning. Finally, in the aims of our research, not only is the pointing out of theGreek influences included but also their explanatory dimension. In other words theway in which these influences are placed and organize the meaning of each passage. Our research consists of the Introduction, the Main Part and the Conclusion. In the first part of the Introduction the methodology and the purposes of the research are presented analytically. The selection of poems and their thematic categorisation was done taking as a criterion the three basic analytical categories which dominate the work of the poet. These are: Mythology, Self-Reference and Historicity. We approached our material based mostly on the methodological principle of intertextuality. Helpful were also the theoretical suggestions of Michael Riffaterre, Gérard Genette and Laurent Jenny. The second part of the Introduction includes the analytical presentation of an up- dated bibliography on the work of Nikos Engonopoulos along with the publications (articles, studies) the last years is extremely rich and covers enough and also important aspects of his work. Our critical approach includes comparative studies done on "Bolivar" but also on theremaining work of the poet through the perspective of investigation of influencesmostly from the Greek literary tradition. The Introduction is fulfilled by the indication and recording of the begining of Engonopoulos' poetic inspiration. At this point very helpful were some facts which had nothing to do with the passages. There were the poet's "Notes", which accompany mostly his first poetic collections but also his beliefs about the Greek tradition as they have been written in interviews he has given to magazines and newspapers. These beliefs of his, create a framework of interpretation of a very important part of his poetic production guiding and useful for our researchable attempt. The first chapter of this research is occupied with "Mythology", which consists of one of the basic analytical categories in his poetic work. A basic prerequisite of this interpretation is the acceptance of the myth as an intertextual which consists an element and material for writing of his poetic passage. The mythological elements are found either in an original form or transformed in an important part of his poets and their value in time originates as the message of the myth appears in modern times. In brief we tried to describe the theoretical framework of this reproduction of ancient Greek myths and their organic peacement in the poetic passages. In our attempt to trace mythological intertextuals in their modern dimension, we finally resorted to the Homeric passages and looked for the ways the poet became acquainted with the Homeric work but not through the location of language loans, images and rhetoric shapes but through the presence of two basic thematic motives with which Homeric poetry influenced modern poetry. These are the motif of Nostos and the descent to Hades. Paralled to this we were also concerned with the theoretical approach Engonopoulos had on the issue of his relations with his ancient fellow poet and furthermore the formation of a theoretical suggestion about the problem of poetry Engonopoulos regards Homer as the fore- father of Greek poetry and one of the two poles of comparative literature of his times. A very important part of Engonopoulos' poetry occupies the study of the relation of myth with the poetic unconscious. In order to search this relation we were mostly based on the poet's notes on ancient tragedy. For example,Engonopoulos draws the problem of the Killing of the father from Oedipus' mythand reproduces it with allegoric symbolisms to prove his theoretical suggestion of the cutting off of the younger poet from his elder fellow poet, even though traumatic many times. The poets notes on figures of the ancient tragedy, such as Ekavi, Polyxeni, Hector, Agamemnon, occupy a very special place along with the subconcious self-reference of the corresponding verse units. Very helpful in this part have been the psychoanalytical theories and definitions of Sigmund Froyd and Jacques Lacan, on the unconscions. Another equally interesting aspect of Nikos Engonopoulos' poetry was his engagement in mysticism and the theories of Pythagoras and Orphic philosophy. It is true that Surrealism from its very beginning had an inclination towards mysticism and the theories of the East. Continuing the tradition of European literature of the 19th and 20th century, Engonopoulos supports his basic position about the mystic character and origin of poetry. In his poetic and painting work, intense are the accounts on, for example Egyptian Art and Religion. Many motifs witness this opinion (tree of life, scarabées, the descent to the Hades). From the Ancient Greek Philosophy and Art there are accounts which direct us to the Eleusinian mysteries or the Orphic teaching. As regards moderns poetry intense is the presence in the work of the poet for two great poets of modern times, that of: Dionysios Solomos and Angelos Sikelianos with references which have parallels to the topics of poetic mysticism. Engonopoulos differs from his eldest fellow-poets on the fact that he considers mysticism not a strictly constructed religious system but a poetic theory which supports the thesis that poetry has a mystical origin. In other words, poetry could be understood by a few initiated in its secrets. He also believed that artists poets become the mean and the messengers of eternal secrets, which only through poetry could be expressed. The second chapter is called "Self-reference" and consists of two parts. The first one is entitled "The field of self - reference" and examines all the cases in which Engonopoulos uses either directly or indirectly poetry in order to express all the dimensions of self - reference. The second part is entitled 'The poetry of self reference" and includes the examination of poems in which Engonopoulos mentions issues concerning poetry and he supports his surrealistic choices. The approach of this particular analytical category, in both its aspects, was dane taking into consideration the ability of tracking of intertextual relations among the poems we chose and the passages deriving from all the periods of Greek literary tradition. It is known that Engonopoulos was one of the Greek surrealists who most of all experienced the tragedy of the attacks he received but also the hostility and criticism with which the spiritual people of his time "welcomed" his work. Taking as a criterion the poet's reaction to the negative reactions of his social environment, the development of a dialogue in the passages can be observed throughout the whole work of the poet but also his identification in life with poets who also experienced the persecution of the unjust attacks by people of their time, such as Konstantinos Kavafis. Engonopoulos discusses with his fellow poet not only, as we shall see further down, by using common thematic areas or rhetoric motifs but through their personal experience of life and through the experiencing of equally traumatic and tragic lifestyles even though each one originated differently. In many poems the poet's intention becomes obvious: to use a mask and to talk through someone else. The choice of this person, mostly literary, occurs here too, taking as a criterion a common life experience and the desire to be identified with the pretended person. In this category of poems we come across intentions of intertextual communication with poems of his contemporary poets (Georgios Seferis, Alexandras Baras) but also with older medieval passages (Erotokritos, Belisarios' History). A strong intertextual connection is observed with the work of ancient poets (Pindaros) but also as mythological figures (Orpheas). This last figure consists the uppermost expression of the poets’ self-reference dimension of speech. In the limits of broadening the dimension of self-reference I enlist my attempt to use the practice of transfiguration and to unify all the manifestations of poetic experience. With concepts-symbols taken mostly from the area of the animal kingdom (wolf, crocodile, bird) which have been charged by many mythological references, Engonopoulos broadens the limits of self-reference in his poetry. The size of intertextual report will be seeked in the story, in poetic passages of Andreas Embiricos, in the poetic attempts of Georgios Viziinos but also in passages of the poet himself. Of a very special importance practice of self reference we find in the meaning of "Agalmatosis". In this part obvious are the intertextual connections with poems of Andres Empirikos but also with Napoleon Lapathiotis, Georgios Sarantaris and Alexandros Baras. It is necessary to mention particularly the work of Michael Psellos (Qrationes Panegyricae, Theologica,Opuscula) and the image of the "Ensouled Statue" on which we believe that Engonopoulos based his correlation. Engonopoulos' self-reference also takes the form of a clashing opposition with those who fought his work. The poet puts a limit to the length of this clash which upholds his poetic development by using the outlets his art offered. In the poems of this part we search for intertextual connections with the work of Andreas Empirikos, Napoleon Lapathiotis, Maria Polydouri, G. Griparis and Kostis Palamas. Another problem which constantly appears in the poetry Engonopoulos is the problem of "The Immortality of the Poets". This has always been connected with the tragedy and dead- ends has being suffered. Very characteristic is the poem "The life and the death of Poets", a poem «manifesto» which reports the theoretical ideas of Engonopoulos about fate and the justification of poets. This poem carries very intense traces of influence by Karyotakis. In the poem "Proino tragoudi" the motif of the soldier-poet is dominant and very obvious is the connection with extracts from the "Odes" which belongs to the lyric poet Archilochos. But even at the remaining poems of this part intense are the echos of the whole neo-romantic and neo-symbolic poetic tradition. Finally, the experience the poet had of this dead-end in life, leads him to search for the truth through a philosophical tendency which apprroaches his poems. In his poem "Hyperrealismosmias atermonis zois" the poet uses a dialectic method being influenced by Heraklitos, Hegel and Marx in order to talk not only about the justification of poets after death but also the recognition of their value while alive. Finally the poem with the characteristic title "ou dinate tis disi kiriis doulevin" may actually lead us to the evangelical speech of Mathew but has actually a philosophical structure of the "Pyrroneioi hypotyposeis" of Aenesidemos, as Sextus Empiricus managed to save in his book. The philosophical references on the work of Engonopoulos are not only restricted on the already aforementioned issue but are also extended to the vast area of pre-Socratic philosophy and Plato. The second part of "self-reference" includes Engonopoulos' poetic passages in which the poet expresses a set of principles which determined his poetic personality and functioned as a mechanism which has set up his poetic field. Furthermore our research deals with one of his first poems 'Tram and Acropoles". With this poem we believe that Engonopoulos tries ο prove poetically a basic belief of his. This has to do with the origin and continuity of poetry through the perspective of Surrealism. The poem carries very intense signs of the influences the poet had from the neo-romantic and neo-symbolistic tradition with resonances from poems of Karyotakis, Lapathitis, Agras, Chatzopoulos. But these are also motifs from the poetry of Solomos and the more contemporary Sikelianos. Engonopoulos combines the ancient tradition with modem civilisation.A big part of his poetic work is occupied with the problem of inspiration. In Greek poetry there are many passages in which the role of inspiration in poetry is stressed out, either with the use of parody or by using pain in order to express creativity. In Engonopoulos poetry we find scattered reports which are not restricted in reminding the meaning in poetry but they combine the adventure of writing with the adventures of the poet's life and these indicate the tragic experience of poetic creation as a painful procedure which depends not only on internal but also on external conditions. Under these limits his poetry meets with the poetry of Karyotakis, Lapathiotis and Paraschos. Comparativism seems to consist a basic pre-requisite for Engonopoulos' poetic fulfilmment and this is proven by the number of iner-textual reports, start in from the medieval passages (Vasilios Digenis Akritas, Erotokritos) up to Solomos, Apostolus Melachrinos and Andreas Embirikos. The meanig of "elevation" as a poetic style consists of a stable sensational of elevations as an inborn characteristic of true poetry. For Engonopoulos elevation is an internal size and has to do with the artists ' rising in the sky of his art. The meaning may lead us to the stylistic characteristics of writing but also stresses, through its metaphoric dimension, the target towards which the artist tends to go. With the poem "Peri Ypsous", the title of which leads us to the known essay of Longinos, Engonopoulos participates in the dialogue about poetic elevation. This is a dialogue which was poetically expressed through the work of K. P. Kavafis, K.Karyotakis but also by G. Seferis. The artist's elevation is related not only with the recognition of his value while alive, but also with his poetic immortality. Engonopoulos uses allegorically the symbol of the staircase and introduces immediately in his poetry reports from the evangelical tradition and other passages compiled by christian writers, as for example the work of the Sinai monk Ioannis tes Klimakos or the works (Opuscula) of Eustathios of Thessalonika. One of the most important rhetoric turnings in Engonopoulos' poetry has to do with parody. Parody and irony are techniques which indicate the poet's broadened criteria with which he receives and reveals how complex and contradictionary reality is. Engonopoulos expresses in his poem "Eleonora" his basic position on the continuity and unity of poetic creation. This is covered with the stylistic character of parody. He uses the technique of inversion in this poem and he follows the stylistic principle of the byzantine "Ekfraseis" which include a description of the beauty of the heroine common in medieval novels. In the poem we observe intertextual relations with passages from ancient tragedies. We can observe the poet's intention to use parody in poems dealing with poetic issues, as for example the problem of inspiration. In the poem "Allilouchies" common points are spotted with Kavafis' poetry, the poetry of Solomos, Karyotakis, Valaoritis but mostly with a sonnet of G. Gryparis "Madalenia". In the poets main target enters the poetry of Konstantinos Kavafis, Kostas Karyotakis and less Kostis Palamas. Love, in the poetry of Engonopoulos consists an important element of his personal myth and at the same time functions as a connective point of intertextual connections with a vast field of poems. Originally, we most point out that in this group of poems there are resonances deriving from the romantic and neoromantic tradition, dominant of which is the poetry of Karyotakis but also of Sarandaris, Lapathiotis or Gryparis. Female presence does only have a loving but also a broader sentimential substance. The poem "Armonika" the poet's mother is mentioned and this poem includes a broader tradition of passages from European poetry (Baudelaire), but also from Greek poetry (Polydouri, Lapathiotis,Markoras) who deals with the same theme. It is necessary to point out, that in many poems for the reasons of methodology and interpretation, that there is an identification of poetry with the female presence. The third chapter of this study looks into the relation the poet has with the analytical category of "Historicity". The historic perspective in Egonopoulos speech is characterised by the overthrowing nature of Surrealism itself. Through his poetry the ideological way of approaching history and traditional ideas which shaped past historical beliefs, are rejected. Engonopoulos contradicts and overthrows historical myths and dominant ideologies on which the historic conscience of Modern Greece was shaped. The poet discusses with Kontoglou, depends on Korais or the historians of the seizure of Constantinople and expresses an opinion which defends continuity through a broader historic contemplation, and civilization and doubts artificialities and divisions. Constantinople with its historic symbolisms occupies a stable position in the poetic topology of Engonopoulos. He discusses with Nikolas Kalas and develops a critical speech based on the topic of identity in modern Greece. The use of humor in parody influences determinately his poetic intention. Engonopoulos intervenes critically in history and with the use of poetic terms he creates the conditions to overthrow the image not only of the past but of the present. His poetry cannot be characterized political or "following camps" with the strict meaning of the term. It however includes traces, in its whole, of political speech through which the poet shapes a personal political moral. Most of the time he uses poetic allegory to express his beliefs or to express his critical speech. Engonopoulos participated in social events and also expressed himself not only poetically but also criticized in a broader way politics and society. Self-reference does have in Engonopoulos a historic dimension. The poet identifies with people either real or imaginary which are covered by the mist of historical myth. A special chapter in Engonopoulos' poetry consist the poem 'Ton ieron Evreon" presents intertextual relations with Kavafis' poem 'Ton Evreon 50B. C." but also with Iosepos' passage "Ioudaiki archaeologia". In the limits of hisself-referring identifications, the frequent presence of the name of Orpheas is placed in Engonopoulos' poetry. In the poems "Orpheus Xenophovos" and "I kalosini ton anthropon" the poet re-writes the myth by using poetic allegory and he attempts critical comments on the political situation in Greece after the civil war but also on the acceptance of the surrealist movement in Greece. We have mentioned beforehand that silence consisted for the poet a conscientious choice, especially in critical times, for our country. As regards the art, this choice and the poetic expressions present similarities with George Seferis' poetry and its equivalent allusions. A passage which presents an intense intertextual interest is the poem"Bolivar". In the field of History one meets also the other analytical categories of Engonopoulos' poetry "Mythology and Self – reference”. The whole poem consists of tiny parts of a "palimpsisti" writing whose poetic memory was separated fromthe past. He re- arranged it and enlisted it in the historical and literary perspective of Surrealism. In the poem we may place influences from Pre- Socratic Philosophy, Ancient Tragedy, Homer's Odyssey, Plato, the Homeric Hymns, Proklos and the Orphies, the Byzantine poems, the Threnoi of the seizure of Constantinople and our folk songs, the Evangelikal Aassages, the Acts of Apostoles, the poetry of Kalvosand Solomos, of Konstantinos Kavafis, Kostis Palamas, Aristotelis Valaoritis andAlexandras Baras. The poetic speech of Egonopoulos embodies creatively and recomposes thematic motifs or rhetoric shapes from the whole area of his readings. In our observations in the Conclusion we may indicate that Engonopoulos' work methodologically and meaningfully is based on particular analytical and methodological basis (mythology, self-reference, history). His whole poetic writing is based on the above. Paralled to this, we realize that Engonopoulos gives to his choices by developing a broad network of intertextual relations with the Greek tradition and by taking material from all the periods of its poetic production. In his work we will find influences from Homeric poetry, Ancient Tragedies, LyricalPoetry, Pythagoras' theories and of the Orphies, Pre-Socratic Philosophy, Plato and Aristoteles. The poet's reading interest also includes passages from the Byzantine and Post -Byzantine literature (poetry, theatre) and from a folk tradition. Engonopoulos respected immensly the work of his contemporary and former poets. This is proven by the dialogue he develops with them and by the fact he mentions their work frequently. Kalvos, Solomos, Kavafis, Karyotakis, Sikelianos, Palamas, Kondoglou, Baras, Melachrinos, Lapathiotis, Sarandaris, Chatzopoulos, Paraschos, Polydouri and also Empiricos, Kalas, Seferis and others, all and each one for separate reasons, attracted with their personality, their work and attitude in life the surrealist poet Nikos Engonopoulos.

Η παρούσα διατριβή αποτελείται από την Εισαγωγή, το Κύριο Μέρος και ταΕπιλεγόμενα. Στο πρώτο μέρος της Εισαγωγής εκτίθενται διεξοδικά οι σκοποί καιη μεθοδολογία της έρευνας. Σκοπός της έρευνας είναι η αναζήτηση των επιδράσεων στο ποιητικό έργο του Νίκου Εγγονόπουλου από την ελληνική λογοτεχνία και παράδοση. Αφετηρία της έρευνας υπήρξε η διαπίστωση ότι το υπόστρωμα των ποιητικών του καμένων του Εγγονόπουλου είναι πλούσιο σε διακειμενικά κοιτάσματα, προερχόμενα από όλες τις περιόδους της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης. Ερευνητικό κίνητρο υπήρξε η πεποίθηση ότι το έργο του Εγγονόπουλου είναι πολυδιάστατα ερμηνευτικό, προσεγγίσιμο όχι μόνο με τις μεθόδους της παραδοσιακής ανάλυσης αλλά και τις μεθόδους της σύγχρονης ποιητικής θεωρίας. Στην προσέγγιση του υλικού μας στηριχθήκαμε κυρίως στη μεθοδολογική αρχή της διακειμενικότητας. Επιβοηθητικές υπήρξαν οι θεωρητικές προτάσεις των Michael Riffaterre, Gérard Genette και Laurent Jenny. Η επιλογή των ποιημάτων και η θεματική τους κατάταξη έγινε με κριτήριο τις τρεις βασικές αναλυτικές κατηγορίες που δεσπόζουν στο έργο του ποιητή, τη Μυθολογία, την Αυτοαναφορικότητα και την Ιστορία. Το δεύτερο μέρος της Εισαγωγής περιλαμβάνει την κριτική παρουσίαση της μέχρι σήμερα βιβλιογραφίας πάνω στο ποιητικό έργο του Νίκου Εγγονόπουλου. Η Εισαγωγή ολοκληρώνεται με την επισήμανση και την καταγραφή των αφετηριών της ποιητικής του έμπνευσης.Στο πρώτο κεφάλαιο της έρευνας ασχολούμαστε με την αναλυτική κατηγορία της "Μυθολογίας". Θεμελιακή προϋπόθεση της ερμηνείας αποτελεί η αποδοχή του μύθου ως διακειμένου που λειτουργεί ταυτόχρονα και ως συστατικό στοιχείο της ποιητικής γραφής του Νίκου Εγγονόπουλου. Επιχειρώντας να ανιχνεύσουμε τα μυθολογικά διακείμενα στη συγχρονική τους διάσταση καταφύγαμε στα ομηρικά κείμενα και αναζητήσαμε τους τρόπους προσοικείωσης του ποιητή με το ομηρικό έργο, όχι όμως μέσα από τον εντοπισμό γλωσσικών δανείων, εικόνων ή ρητορικών σχημάτων, αλλά την παρουσία δύο βασικών θεματικών μοτίβων με τα οποία η ομηρική ποίηση μπόλιασε τη νεότερη, τη θεματική του νόστου και τη θεματική των καταβάσεων στον Άδη. Παράλληλα μας απασχόλησε και η θεωρητική τοποθέτηση του Εγγονόπουλου πάνω στο ζήτημα των σχέσεων του νεότερου ποιητή με τον αρχαίο ομότεχνο του και κατ' επέκταση η διατύπωση μιας θεωρητικής πρότασης για το πρόβλημα της ενότητας και της συνέχειας μέσα από διαφορετικές μορφές του ποιητικού λόγου. Ένα σημαντικό μέρος της ποιητικής προβληματικής του Εγγονόπουλου καταλαμβάνει η μελέτη της σχέσης του μύθου με το ποιητικό ασυνείδητο. Στη διερεύνηση της σχέσης αυτής στηριχτήκαμε κυρίως σε παραπομπές του ποιητή στην αρχαία τραγωδία. Από το μύθο του Οιδίποδα, για παράδειγμα, ο Εγγονόπουλος αντλεί την προβληματική της πατροκτονίας και την αναπαράγει με αλληγορικούς συμβολισμούς στα πλαίσια της τεκμηρίωσης της θεωρητικής του πρότασης για την αποκοπή, τραυματική πολλές φορές, του νεότερου ποιητή από τον παλαιότερο ομότεχνο του. Ξεχωριστό μέρος καταλαμβάνουν επίσης οι παραπομπές του ποιητή σε πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας (Εκάβη, Πολυξένη, Έκτωρ, Αγαμέμνων) και η υποσυνείδητη αυτοαναφορικότητα των αντίστοιχων στιχικών μονάδων. Μια εξίσου ενδιαφέρουσα πτυχή της ποιητικής του Νίκου Εγγονόπουλου υπήρξε η ενασχόληση του με το μυστικισμό και τις θεωρίες της πυθαγόρειας και ορφικής φιλοσοφίας. Ο Εγγονόπουλος συνεχίζοντας την παράδοση του ευρωπαϊκού, κυρίως, ρομαντισμού του δέκατου ένατου εκλαμβάνει το μυστικισμό όχι ως ένα αυστηρά δομημένο θεοσοφικό ή φιλοσοφικό σύστημα αλλά ως ποιητική θεωρία, η οποία υποστηρίζει ότι η ποίηση έχει μυστικιστική καταγωγή και ότι οι ποιητές είναι κοινωνοί και μύστες κάποιων αιώνιων μυστικών, τα οποία μόνο μέσα από την ποίηση μπορούν να εκφραστούν. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στην αναλυτική κατηγορία της"Αυτοαναφορικότητας" και αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο έχει τίτλο "Το πεδίο της αυτοαναφοράς" και εξετάζει όλες τις περιπτώσεις στις οποίες ο Εγγονόπουλος χρησιμοποιεί την αυξημένη τροπικότητα του υπερρεαλιστικού λόγουγια να εκφράσει όλες τις διαστάσεις της αυτοαναφοράς. Το δεύτερο μέρος έχει τίτλο "Η ποιητική της αυτοαναφοράς" και περιλαμβάνει την εξέταση ποιημάτωνστα οποία ο Εγγονόπουλος αναφέρεται σε ζητήματα ποιητικής και προάσπισης των υπερρεαλιστικών του επιλογών. Η προσέγγιση της συγκεκριμένης αναλυτικής κατηγορίας και στις δύο εκδοχές της έγινε με κριτήριο τη δυνατότητα ανίχνευσης των διακειμενικών σχέσεων μεταξύ των ποιημάτων που επιλέξαμε και κειμένων από όλες τις περιόδους της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης. Με κριτήριο την αντίδραση του ποιητή στις αρνητικές επιδράσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος διαπιστώνεται η ανάπτυξη ενός ενδοκειμενικού διαλόγου από όλο το έργο του ποιητή αλλά και η βιωματική του ταύτιση με ποιητές που γνώρισαν και αυτοί τον κατατρεγμό και τις άδικες επιθέσεις στην εποχή τους, όπως είναι για παράδειγμα ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Σε ορισμένα ποιήματα γίνεται εμφανής η πρόθεση του υποκειμένου να περιβληθεί ένα προσωπείο, να μιλήσει μέσω κάποιου άλλου. Η επιλογή του προσώπου, κυρίως λογοτεχνικού αλλά και ιστορικού ή μυθικού,γίνεται και εδώ με κριτήριο την κοινή βιωματική εμπειρία και την επιθυμία ταύτισης με το υποδυόμενο πρόσωπο. Η μορφή του Ορφέα, για παράδειγμα,αποτελεί και την κορυφαία έκφραση της αυτοαναφορικής διάστασης του λόγου του ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου. Στο πλαίσιο της διεύρυνσης των διαστάσεων της αυτοαναφορικότητας εντάσσεται και η προσπάθεια του υποκειμένου να χρησιμοποιήσει την πρακτική των μεταμορφώσεων συνενώνοντας όλες τις εκφάνσεις της ποιητικής εμπειρίας. Με έννοιες - σύμβολα προερχόμενα κυρίως από το χώρο του ζωικού βασιλείου (Λύκος, Κροκόδειλος, Πουλί) φορτισμένα με πλήθος μυθολογικές αναφορές διευρύνει τα όρια της αυτοαναφορικότητας των ποιητικών του κειμένων. Το διακειμενικό εύρος των αναφορών θα το αναζητήσουμε στο μυθολογικό τους φορτίο, στα ποιητικά κείμενα συγχρόνων του ποιητών αλλά και σε κείμενα του ίδιου του Εγγονόπουλου. Μια ιδιαίτερης σημαντικότητας πρακτική αυτοαναφοράς αποτελεί και η έννοια της "Αγαλμάτωσης" του ποιητικού υποκειμένου. Στην ενότητα αυτή είναι εμφανείς οι διακειμενικές συνδέσεις με κείμενα προερχόμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία (Πλούταρχος, Ιάμβλιχος) αλλά και τη βυζαντινή παράδοση. Ιδιαίτερη μνεία είναι απαραίτητο να γίνει στο έργο του Μιχαήλ Ψελλού "Orationes Panegyricae, Theologica Opuscula". Την έννοια του «ζώντος αγάλματος» μπορούμε να συναντήσουμε και στη νεότερη ποίηση, στα ποιητικά κείμενα του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, του Γιώργου Σαραντάρη, του Αλέξανδρου Μπάρα αλλά και του Ανδρέα Εμπειρίκου. Η αυτοαναφορικότητα στον Εγγονόπουλο παίρνει και τη μορφή της συγκρουσιακής εναντίωσης με τις δυνάμεις εκείνες που πολέμησαν το έργο του. Ο ποιητής οριοθετεί την έκταση της σύγκρουσης, με τις δυνάμεις που προσπάθησαν να αναστείλουν την ποιητική του προοπτική, στα πλαίσια των διεξόδων που του πρόσφερε η τέχνη του. Στα ποιήματα αυτής της ενότητας ανιχνεύουμε διακειμενικές συνδέσεις με το έργο του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, της Μαρίας Πολυδούρη, του Γιάννη Γρυπάρη, του Κωστή Παλαμά και του Ανδρέα Εμπειρίκου.Ένα πρόβλημα που επανέρχεται διαρκώς στην ποίηση του Εγγονόπουλου είναι και το πρόβλημα της "Αθανασίας των ποιητών" συνδεδεμένο πάντα με την τραγικότητα και το αδιέξοδο της ύπαρξης. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα "Η ζωή και ο θάνατος των ποιητών", ένα ποίημα «μανιφέστο», κατάθεση των θεωρητικών απόψεων του Εγγονόπουλου για τη μοίρα και τη δικαίωση των ποιητών. Το ποίημα φέρει έντονα τα ίχνη καρυωτακικής του καταγωγής. Η βίωση τέλος της τραγικότητας του αδιεξόδου οδηγεί τον ποιητή στην αναζήτηση της αλήθειας μέσα από μια φιλοσοφικών τάσεων προσέγγιση της ποιητικής πράξης. Για παράδειγμα, στο ποίημα “Ό υπερρεαλισμός της ατέρμονης ζωής" ο ποιητής στηρίζεται στην εγελιανή και μαρξιστική διαλεκτική, για να μιλήσει όχι μόνο για τη μεταθανάτια δικαίωση των ποιητών αλλά και την εν ζωή αναγνώριση της αξίας τους. Το δεύτερο μέρος της "Αυτοαναφορικότητας" περιλαμβάνει ποιητικά κείμενα, στα οποία ο ποιητής διατυπώνει ένα πλαίσιο αρχών που καθόρισαν την ποιητική του φυσιογνωμία και λειτούργησαν ως μηχανισμός συγκρότησης του προσωπικού ποιητικού του χώρου. Με το ποίημα, για παράδειγμα, "Τραμ και Ακρόπολις" από τη συλλογή "Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν" πιστεύουμε ότι ο Εγγονόπουλος προσπαθεί να τεκμηριώσει ποιητικά τη βασική του θέση για την ενότητα και τη συνέχεια της ποίησης μέσα από την προοπτική του υπερρεαλισμού. Ένα μεγάλο μέρος του ποιητικού του στοχασμού περιλαμβάνει και η ενασχόληση του με το πρόβλημα της έμπνευσης. Στην ελληνική ποίηση υπάρχουν πολλά κείμενα στα οποία, άλλοτε με παρωδιακές προθέσεις και άλλοτε ως έκφραση της οδύνης της δημιουργίας, τονίζεται ο ρόλος της έμπνευσης στην ποιητική πράξη. Σε αυτό το πλαίσιο η ποίηση του Εγγονόπουλου συναντάται με την ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη, του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη και του Κλέωνα Παράσχου. Ο συγκριτισμός για τον Εγγονόπουλο φαίνεται να αποτελεί θεμελιακή προϋπόθεση της ποιητικής πραγμάτωσης και αυτό αποδεικνύεται από το εύρος των διακειμενικών συνδέσεων της ποιητικής του γραφής. Η έννοια του «ύψους» ως ποιητικού μεγέθους αποτελεί μια σταθερή αισθητική και υφολογική αρχή της ποιητικής του Νίκου Εγγονόπουλου. Ο ποιητής θεωρεί την υψηγορία ως εγγενές χαρακτηριστικό της πραγματικής ποίησης. Για τον Εγγονόπουλο το ύψος είναι εσωτερικό μέγεθος που συνδέεται με τον έρωτα και την ίδια τη φύση της ποιητικής δημιουργίας. Με το ποίημα "Περί Ύψους", που από τον τίτλο του καθίσταται ορατή η λογγίνεια καταγωγή του, ο Εγγονόπουλος παίρνει μέρος στο διάλογο για την ποιητική υψηγορία, ένα διάλογο που εκφράστηκε ποιητικά μέσα από το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Κώστα Καρυωτάκη αλλά και του Γιώργου Σεφέρη. Ο Εγγονόπουλος χρησιμοποιεί επίσης αλληγορικά το μοτίβο της «κλίμακας» και εισάγει ευθύς στην ποιητική του αναφορές από την ευαγγελική παράδοση και την αγιολογική βιβλιογραφία, όπως για παράδειγμα το έργο του σιναΐτη μοναχού Ιωάννη της Κλίμακος ή το έργο του Ευστάθιου του εκ Θεσσαλονίκης. Η παρωδία, όπως και η ειρωνεία, αποτελούν σημαντικές ρητορικές τροπές της ποίησης του Νίκου Εγγονόπουλου. Αποτελούν όμως ταυτόχρονα και μηχανισμούς μέσω των οποίων το υποκείμενο ανασυνθέτει τη βιωματική εμπειρία και τη μετουσιώνει σε ποιητική πράξη. Ακόμη και τη βασική του άποψη για τη συνέχεια και την ενότητα της ποιητικής δημιουργίας ο Εγγονόπουλος την διατυπώνει στο ποίημα "Ελεωνόρα", επενδυμένο με την τροπολογική χροιά της παρωδίας. Οι παρωδιακές προθέσεις του ποιητή διακρίνονται και σε κείμενα που ασχολούνται με ζητήματα ποιητικής, όπως για παράδειγμα το πρόβλημα της έμπνευσης, με αναφορές που παραπέμπουν στην ποίηση του Καβάφη, του Σολωμού, του Καρυωτάκη, του Βαλαωρίτη και του Γρυπάρη. Ο ερωτικός λόγος στην ποίηση του Εγγονόπουλου αποτελεί συστατικό στοιχείο του προσωπικού του μύθου αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως αρμός διακειμενικών συνδέσεων με ένα ευρύ πεδίο ποιητικών κειμένων. Αρχικά πρέπει να επισημάνουμε ότι σε αυτή την ενότητα ποιημάτων εντοπίζονται απηχήσεις της νεορομαντικής και νεοσυμβολιστικής ποιητικής παράδοσης. Στα ποιήματα "Τολίκνον ο λύχνος" αλλά και "Η Αδελαΐς των υποφητών" ο Εγγονόπουλος πραγματεύεται τους συμβολισμούς των ματιών με διακειμενικές συστοιχήσεις του μεν πρώτου με το ποίημα του Μουσαίου "Ηρώ και Λέανδρος" και των απόψεων των Χριστιανών Ησυχαστών του 11 -ου αιώνα, του δε δεύτερου με την ποίηση του Λαπαθιώτη, του Παλαμά, του Σολωμού, αλλά και με ρήσεις ευαγγελικών κειμένων. Η γυναικεία μορφή στο έργο του Εγγονόπουλου έχει υπόσταση ερωτική αλλά και ευρύτερα αρχετυπική. Είναι απαραίτητο για λόγους ερμηνευτικούς να επισημάνουμε ότι σε πολλά ποιήματα του Εγγονόπουλου η γυναίκα ταυτίζεται με την ποίηση. Το τρίτο κεφάλαιο της μελέτης διερευνά τη σχέση του ποιητή με την"Ιστορία". Η ιστορική διάσταση του λόγου στον Εγγονόπουλο έχει τα χαρακτηριστικά της ίδιας της ανατρεπτικής φύσης του υπερρεαλισμού. Μέσω της ποιητικής του γραφής απορρίπτονται ιδεοτυπικά σχήματα και παραδεδομένες αντιλήψεις, οι οποίες διαμόρφωσαν στο παρελθόν κρατούσες για την Ιστορία απόψεις. Ο Εγγονόπουλος ανατρέπει ιστορικούς μύθους και κυρίαρχα ιδεολογήματα πάνω στα οποία στηρίχθηκε η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης του νεότερου Ελληνισμού. Ο ποιητής διατυπώνει μια άποψη που υπεραμύνεται της συνέχειας μέσα από μια διευρυμένη θεώρηση της Ιστορίας και του Πολιτισμού αμφισβητώντας τεχνητά σχήματα και διαχωρισμούς. Η ποίηση του Εγγονόπουλου δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολιτική ή στρατευμένη με την αυστηρή σημασία του όρου. Εμπεριέχει όμως στο σύνολο της και ψήγματα πολιτικού λόγου μέσω του οποίου διαμορφώνει ο ποιητής μια προσωπική πολιτική ηθική. Ο Εγγονόπουλος δεν παρέμεινε αμέτοχος στο κοινωνικό γίγνεσθαι αλλά άρθρωσε λόγο όχι μόνο ποιητικό αλλά και ευρύτερα πολιτικής ή κοινωνικής κριτικής. Η Ιστορία στον Εγγονόπουλο προσεγγίζεται και μέσα από την οπτική της αυτοαναφοράς. Ο ποιητής ταυτίζεται με πρόσωπα υπαρκτά ή φανταστικά περιβεβλημένα όμως με την αχλύ του ιστορικού μύθου. Ξεχωριστό επίσης κεφάλαιο στην ποίηση του Εγγονόπουλου αποτελούν τα ποιήματα που αναφέρονται στο λαό των Εβραίων. Ορισμένα από αυτά μάλιστα παρουσιάζουν έντονο διακειμενικό ενδιαφέρον. Στο πλαίσιο των αυτοαναφορικών ταυτίσεων τοποθετείται και η συχνή παρουσία του ονόματος ή του μύθου του Ορφέα στην ποίηση του Εγγονόπουλου. Το προσωπείο του Ορφέα αποτελεί και πρόσχημα παρέμβασης του ποιητή στο ιστορικό και καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Η σιωπή, τέλος, αποτέλεσε σε κρίσιμες περιόδους για τη χώρα μας συνειδητή επιλογή του ποιητή. Κείμενο που παρουσιάζει έντονο διακειμενικό ενδιαφέρον είναι το ποίημα "Μπολιβάρ". Στο πεδίο της Ιστορίας συναντώνται και οι άλλες αναλυτικές κατηγορίες της ποίησης του Εγγονόπουλου, η Μυθολογία και η Αυτοαναφορικότητα. Ολόκληρο το ποίημα συντίθεται από ψηφίδες μιας παλίμψηστης γραφής, που η ποιητική μνήμη αποκόλλησε από το παρελθόν, τις μετέπλασε και τις ενέταξε στην ιστορική και λογοτεχνική προοπτική του υπερρεαλισμού. Στο ποίημα μπορούμε να ανιχνεύσουμε επιρροές από την Προσωκρατική Φιλοσοφία, την αρχαία Τραγωδία, την ομηρική Οδύσσεια, τον Πλάτωνα, τους Ομηρικούς Ύμνους, τον Πρόκλο και τους Ορφικούς, τα Βυζαντινά Έπη, τους Θρήνους της Αλώσεως και τα Δημοτικά μας Τραγούδια, τα Ευαγγελικά Κείμανα και τις Πράξας των Αποστόλων, την ποίηση του Κάλβου και του Σολωμού, του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Κωστή Παλαμά, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και του Αλέξανδρου Μπάρα. Ο ποιητικός λόγος του Εγγονόπουλου ενσωματώνει δημιουργικά και ανασυνθέτει θεματικά μοτίβα ή ρητορικά σχήματα από όλο το φάσμα των κειμενικών του αναγνώσεων. Στις Επιλογικές μας παρατηρήσεις μπορούμε να επισημάνουμε ότι το έργο του Εγγονόπουλου μεθοδολογικά και σημασιολογικά δομείται πάνω σε συγκεκριμένες αναλυτικές σταθερές (μυθολογία, αυτοαναφορά, ιστορία). Πάνω σε αυτές χτίζεται ολόκληρο το οικοδόμημα της ποιητικής του γραφής. Παράλληλα διαπιστώνουμε ότι ο Εγγονόπουλος θεμελιώνει τις επιλογές του αναπτύσσοντας ένα ευρύ δίκτυο διακειμενικών συνδέσεων με την ελληνική παράδοση, αντλώντας υλικό από όλες τις περιόδους της ποιητικής της παραγωγής. Στο έργο του θα συναντήσουμε επιδράσεις από την ομηρική ποίηση, την αρχαία τραγωδία, τη λυρική ποίηση, τη φιλοσοφία του Πυθαγόρα και των Ορφικών, τους Προσωκρατικούς, τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Το αναγνωστικό ενδιαφέρον του ποιητή περιλαμβάνει και κείμενα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας (Ποίηση, Θέατρο) αλλά και της δημοτικής μας παράδοσης. Ο Εγγονόπουλος έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση και σεβασμό προς το έργο προγενέστερων αλλά και συγχρόνων ομοτέχνων του ποιητών. Αυτό αποδεικνύεται από το διάλογο που αναπτύσσει μαζί τους και την πραγματοποίηση συχνών αναφορών στο έργο τους. Ο Κάλβος, ο Σολωμός, ο Καβάφης, ο Σικελιανός, ο Παλαμάς, ο Κόντογλου, ο Μελαχρινός, ο Καρυωτάκης, ο Λαπαθιώτης, ο Χατζόπουλος, ο Παράσχος, η Πολυδούρη, ο Μπάρας, ο Εμπειρίκος, ο Κάλας, ο Σαραντάρης, ο Σεφέρης και άλλοι έθελξαν με την προσωπικότητα, το έργο ή τη στάση της ζωής τους τον υπερρεαλιστή ποιητή Νίκο Εγγονόπουλο.