Το σύνδρομο της Σφίγγας: η αινιγματοθετική διάσταση του tableau vivant και η ιστορική διαμόρφωσή του από τον Μεσαίωνα έως τον 20ο αιώνα

Abstract

Generally formulated, the aim of the present doctoral thesis is the historical and theoretical investigation and analysis of the origins of the tableau vivant and its principal transformations over the centuries, from the late Middle Ages to the first half of the twentieth century. More specifically, the thesis examines:(a) the deep-rooted origins of the tableau vivant —which date back to the second half of the 1st century BCE and are located in the ancient Roman theatrical practice of «παντόμιμος όρχηση»— as well as the hypothesis of a possible dual origin;(b) the pre-18th-century uses of the tableau vivant during the Middle Ages and the Renaissance — forms of usage which served strictly religious (through the practice of mystery plays) and political (through the festive practices of the Joyous Entries) purposes, respectively;(c) the two principal —and largely antithetical— lines of tableau vivant usage in the 18th century (closely related to its later uses in the 20th century), as reflected, on the one hand, in Lady Hamilton’s mimoplastic art and, on the other, in the conjunction of theatrical and pictorial elements in the paintings of Jacques-Louis David and in the dramatic theory of Denis Diderot;(d) the uses of the tableau vivant in the 19th century as a means of (petit-)bourgeois entertainment, as well as their connections to issues of scopophilia, the objectification of the female body, and the gendered dynamics of power relations;(e) the emergence of literary/novelistic tableaux vivants in the 19th century, with a focus on the cases of Goethe and Alcott, examined in relation to the broader historical context of the time and the new form of subjectivity to which 19th-century literature responds;(f) the ways in which the tableau vivant is transmitted into cinema, with a focus on two major cases from the first half of the 20th century: on the one hand, Georges Méliès, who constructs a theatricalized magical cinema entirely based on the stimulation of desire through illusion and seduction; on the other hand, Sergei Eisenstein, whose cinema draws from the Diderot’s tradition and is entirely based on a “logic of the tableau”;(g) finally, the dissertation concludes with an appendix that functions as a complementary and explanatory supplement to the main body, offering a concise mapping of the reactivations and reutilizations of the tableau vivant practice in the arts of the 20th and 21st centuries (photography, cinema, visual arts, and performance).

Γενικά διατυπωμένος, στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η ιστορικοθεωρητική διερεύνηση και πραγμάτευση των ιστορικών απαρχών του ταμπλό βιβάν και των κυριότερων μετεξελίξεών του ανά τους αιώνες από τον ύστερο Μεσαίωνα έως το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, η διδακτορική διατριβή μου διερευνά: (α) τη βαθιά καταγωγή του ταμπλό βιβάν –η οποία χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. και εντοπίζεται στην αρχαία ρωμαϊκή θεατρική πρακτική της παντόμιμου ορχήσεως– όπως επίσης την υπόθεση μιας ενδεχόμενης διπλής καταγωγής αυτού· (β) τις προ 18ου αιώνα μορφές χρήσης του ταμπλό βιβάν, κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση – μορφές χρήσεις οι οποίες υπηρετούν αμιγώς θρησκευτικούς (μέσω των εκκλησιαστικών λειτουργικών δραμάτων) και πολιτικούς (μέσω των εορταστικών πρακτικών των Εύθυμων) σκοπούς αντίστοιχα· (γ) τις δύο βασικές –και εν πολλοίς αντιθετικές– γραμμές χρήσης του ταμπλό βιβάν κατά τον 18ο αιώνα (άμεσα συναφείς με τις μετέπειτα χρήσεις του ταμπλό βιβάν κατά τον 20ο αιώνα), όπως αυτές αντανακλώνται αφενός στη μιμοπλαστική τέχνη της λαίδης Hamilton, αφετέρου στη σύζευξη του θεατρικού με το ζωγραφικό στοιχείο στο ζωγραφικό έργο του Jacques-Louis David και στη δραματική τέχνη του Denis Diderot· (δ) τις χρήσεις του ταμπλό βιβάν, κατά τον 19ο αιώνα, ως μέσου ψυχαγωγίας της (μεσο)αστικής τάξης, καθώς και τις συνδέσεις αυτών των χρήσεων με ζητήματα σκοποφιλικότητας, αντικειμενοποίησης του γυναικείου σώματος και σχέσεων εξουσίας μεταξύ των φύλων· (ε) την εμφάνιση λογοτεχνικών/μυθιστορηματικών ταμπλό βιβάν κατά τον 19ο αιώνα με εστίαση στις περιπτώσεις «Goethe» και «Alcott» και σε σχέση με το ευρύτερο ιστορικό συγκείμενο της εποχής, καθώς και με το νέο τύπο υποκειμενικότητας (το αστικό «εσωτερικό» υποκείμενο) στον οποίο η λογοτεχνία του 19ου αιώνα ανταποκρίνεται· (στ) τους τρόπους με τους οποίους το ταμπλό βιβάν «περνάει» στον κινηματογράφο, εστιάζοντας σε δύο μείζονες περιπτώσεις του πρώτου μισού του 20ου αιώνα: αφενός στην περίπτωση «Méliès», ο οποίος κατασκευάζει ένα θεατρικοποιημένο μαγικό κινηματογράφο βασισμένο εξ ολοκλήρου στη διέγερση της επιθυμίας μέσω του τεχνάσματος και της σαγήνης, αφετέρου στην περίπτωση «Eisenstein» και στον τρόπο με τον οποίο ο κινηματογράφος αυτού αντλεί από την Ντιντεροϊκή παράδοση και συνέχεται εξ ολοκλήρου από μία «λογική του ταμπλό»· (ι) τέλος, η διατριβή μου ολοκληρώνεται με ένα παράρτημα που λειτουργεί συμπληρωματικά και επεξηγηματικά προς το κύριο σώμα της, προσφέροντας μια συνοπτική χαρτογράφηση των επανενεργοποιήσεων και μεταχρήσεων της πρακτικής του ταμπλό βιβάν στις τέχνες του 20ου και 21ου αιώνα (φωτογραφία, κινηματογράφος, εικαστικές τέχνες και περφόρμανς).